ulduz-yıldız).
S.
Y. Malov türk dillorini qodim, yeni və ən
yeni adlandıraraq üç qrupa bölür:
1.
Qodim – tuavin, uyğur, xakas, Ģor;
2.
Yeni – Azorbaycan, türk, qaqauz, komandin,
qıpçaq,
özbək və s.
3.
Ən yeni – baĢqırd, qazax, qaraqalpaq və s.
1
S.
Malovun bu təsnifı türk dillərinin
müstəqil dil kimi yaranması, ilk əmələ gəldiyi kökdən
ayrılması məsələlərini osas götürür. Bu təsnifdə dillərin
yaxınlıq münasibətləri və bir sıra tarixi faktorları
müəyyənləĢdirmək çətindir.
M. Ryasyanen do K. Foy kimi fonetik göstəriciləri
əsas götürsə do, ondan müəyyən qədər irəli gedə
bilmiĢdir. O, yazır: «Türk dillərinin tosnifındə mən bu
məsələ ilə məĢğul olmuĢ KörĢün, Radlovun, Ramstedin,
Boqoroditskinin, Krımskinin və Liqettinin təsnifındən
ancaq Ramstedin tosnifıni əsas götürərək onıı Radlovun
məlumatları ilə (Ramsted türk dillorini 8 qrupa
belmüĢdür –
A.B.)
tamamlayıram:
1.
ÇuvaĢ.
2.
ġimali-Ģorq.
3.
ġimali-Ģerq (Monqolustan).
4.
ġimali-qərb (Qırğız-qazax).
5.
Cənubi-Ģərq (Çin və ġərqi Türküstan türkləri).
1
М а л о в С. Е. Древние и новые тюркские языки. Известия АП.
СССР. ОЛЯ. 1932. том XI. пып. 2: март-апрель, стр. 142 – 143.
' Рясянен М. Материалы но исторической фонетике тюркских
языков. М„ 1955. стр.?
1
».
6.
Conubi-qərb (Azərbaycan, türkmən, türk).
7.
Türkmən-qıpçaq.
2
Prof. B. Çobanzadə Radlovun türk dillərinin
təbiətinə, tarixinə daha yaxın bələd olduğunu nəzərə alıb,
türk dillərinin tosnifındə onun təsnifıni əsas götürərək
ona bəzi dəyiĢikliklər etmiĢdir. O,
«Türk-tatar dialektolojisi» adlı əsərində türk
dillərini dörd qrupa bölürdü:
1.
ġərq qrupu: altay dili, baraba dili, Ģimal
Altay, Abakan
lohçəsi, göyrik, çulum ləhcəsi, suyut ləhcəsi,
karakas ləhcəsi, uyğur ləhcəsi.
2.
Qərb qrupu dilləri:
a)
Qırğız dili, Qaraqırğız dili, Qazax dili,
Qaraqalpaq dili.
b)
ĠrtıĢ ləhcəsi (quraĢ, kürdağ, tubul vo Tümen
Ģivələri).
v) BaĢqırd dili (step Ģivəsi və dağ Ģivəsi).
q) Volqa, yaxud ġərqi Rusiya ləhcəsi (koma Ģivəsi,
Qazax Ģivəsi və s.)
3.
Orta Asiya lohçəsi və Ģivələri: cığatay,
yarkənd, Ağsu, özbək dili (ZərəfĢan vadisi ləhcəsi,
Buxara və Xivə Ģivəsi).
4.
Cənub-qərb qrupu: 1. Türkmən dili, 2.
Azərbaycan dili, 3. Anadolu türklərinin dili, 4. Krım
tatarlarının dili, osmanlı ləhcəsi.
1
Bu təsnif elmi cəhətdən inandırıcıdır. B.
Çobanzadə dəfələrlə bu təsnifə tərəfdar olduğunu təsdiq
1
Ссрсбреинников Б.А. к проблеме классификации тюркских
языков. В Я. 1961. № 4. стр. 60.
etmiĢdir. Çünki burada təkcə dil elementləri deyil,
coğrafı-ərazi faktoru da nəzərə alınır. A. Samoyloviç də
coğrafi prinsipə görə türk dillərini bölürdü.
1 2
Türk
dillərinin təsnifındə coğrafi prinsipləri və dil
xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq təsnifat aparan alimlər
içərisində prof. N.A.Baskakovu xüsusilə qeyd etmək
lazımdır. Doğrudur, bu məsələ ilə Ġ. Bensinq, Menges, B.
Serebrennikov kimi alimlər də məĢğul olmuĢlar. Amma
N. A. Baskakov bir türkoloq kimi bu problemə çoxlu
vaxt vo əmək sərf etmiĢdir. N. Baskakov bütün təsnifləri
nəzəro alaraq hamının qəbul etdiyi bir bölgü təklif
etmiĢdir. Prof. N. A. Baskakov 1952-ci ildəki təsnifındə
bütün türk dillərini 2 qrupa bölmüĢdü:
1.
Qərbi hun qrupu;
2.
ġərqi hun qrupu.
3
Yeno homin ildo baĢqa bir məqaləsində N. A.
Baskakov bu tosnifi təsdiq edirdi.
Bundan doqquz il sonra prof. В. Л. Sercbrennikov
N. A Baskakovun tosnifıni tənqid edərək yeni bir bölgü
ilə çıxıĢ etdi. 0, türk dillərini 4 qrupa bölürdü'.
Prof. N. A. Baskakov bu tənqidi və yeni təsnifı də
yeni bır elmi məqalə ilə qarĢıladı. O, əvvəlkitok O.
Bensinin (5 qrup), К. I Menkesin (6 qrup), В. A.
Serebrennikovun (4 qrup) tosnifıni Ģərh edərək turk
1
В. V. Çobanzadə. «Türk-tatar lisaniyyətinə mədxol», B..1924. səh.
33 – 34.
2
Самойлопич Л. К вопросу о класификации тюркских языков.
Бюллетень по созыву I тюрк, сьзла 1926, Хг 2. стр. 3.
1
Баскаков Н. Л. К вопросу о калссифнкапии тюркских языков.
Известия АН СССР. 1952. том XI. вин. 2. стр. 121.
dillərini ərazicə Ģərqi və qərbi hun qruplarına, dil faktları
göstəriçiləri əsasında isə 6 qrupa böldü:
I.
Bulqar qrupu:
Buraya qədim bulqar, xəzər və yeni çuvaĢ dilləri
daxildir.
II. Oğuz (cənub-qərb) qrupu:
1.
Türkmən dili (2300 min).
2.
Tatar dili (6500 min).
3.
Azərbaycan dili (50 mln.)
4.
Türk dili (49000 min).
III.
Qıpçaq (Ģimal-qərb) qrupu:
1.
Tatar dili (Qazan Ģivəsi).
2.
BaĢqırd dili (1450 min).
3.
Qazax dili (6556 min).
4.
Karaim dili (3, 3 min).
5.
Kumuk dili (255 min).
6.
Noqay dili, karaçay dili, karakalpak dili.
IV.
Karluk (cənub-Ģərq) qrupu:
1.
Özbək dili (14000 min).
2.
Müasir uyğur dili (235 min).
V.
Uyğur (Ģimal-Ģərq) qrupu:
1. Yaqut dili (345 min).
2.
ġor dili (16 min).
3.
Xakas dili (73 min).
1
VI.
Qırğız-qıpçaq qrupu:
1.
Qırğız dili (2150 min).
2.
Altay dili' (62 min).
Bu təsnifı Azərbaycan dilçiləri do qəbul edir
1 1 2
.
1
Баскаков H. А. К критике новых классификаций тюркских
языков. В. Н. 1963. №2. стр. 72.
Türk dilləri ailəsinin oğuz qrupunun oğuz-səlcuq
(cənub-qərb) qrupuna daxil olan Azərbaycan dili
haqqında geniĢ danıĢmaq lazımdır.
Azərbaycan dili. Azərbaycan dili dünyanın ən
zəngin, qədim dillərindən biridir. Azərbaycan dili
Azərbaycan
millətinin
ana
dili,
Azərbaycan
Respublikasının dövlət dilidir.
1989-cu ilin siyahıyaalınmasının nəticələrinə görə
Quzey Azərbaycanda 6.811 min nəfər azərbaycanlı
olmuĢdur. Seyidağa Onullahinin verdiyi məlumata görə
dünyada Azərbaycanlıların sayı 30 milyondan artıqdır'.
Azərbaycanlıların sayından danıĢarkən iki cəhəti
mütləq aydınlaĢdırmaq lazımdır. Birinci, istər Ġran,
istərsə də rus mənbələri qəsdən bu xalqın sayını həmiĢə
az göstərməyə çalıĢır. Məs. V. N. Qolovin
azəraycanlılarm sayının həm o taylı, həm bu taylı cəmi 7
milyona qədər olduğunu göstərir
3
. «MəĢhur» ĢərqĢünas
Ġqor Belyayev isə savadsızlığın ucundanmı, ya
təəssübkeĢliyin təsirindənmi cənubdakı Azərbaycanlıları
baĢqa soy kökünə aid edir. Eyni sözləri fars mənbələri və
müəllifləri haqqında da demək olar ki, onlar da
azərbaycanlıların Ġranda xüsusi çəkisinin – sayca
çoxluğunun təhlükəli olduğunu bilib, həmiĢə bu xalqı
sayca az göstərməyə çalıĢır.
Ġkinci cəhət də bundan ibarətdir ki, azərbaycanlılar
bir neçə tarixi səbəbdən dünyanın hər yerinə səpələnməli
Dostları ilə paylaş: |