Dərslik Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi Şurasının
Yüklə 16,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
| pozitivist və fenomenoloji
yanaşma. Pozitivizm fəlsəfəsinə əsaslanan ilk yanaşma dini şüur və fəaliyyəti anlamaqla kifayətlənməyərək, onun mənşəyini təbiətşünaslığın metodları əsasında izah etməyə cəhd edir, beləliklə də, dini etiqad sistemini ibtidai və mifoloji dünyagörüşündən təkamül edərək formalaşan ictimai şüur forması kimi dəyərləndirir. Burada din ictimai inkişafın erkən dövrlərində meydana gələn ictimai şüur forması, kollektiv illüziya, irrasional fikirlər, dünyəvi qayğılardan qaçmağın və iztirabları səngitməyin təsəlli vasitəsi kimi nəzərdən keçirilir. Metodoloji baxımdan dinə münasibətin ikinci forması isə öz əksini dinə fenomenoloji yanaşmada tapır. Burada dini fenomenlər daxildən, yəni inanan MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ 58 insanların nöqteyi-nəzərindən tədqiq edilir və dini fenomenlərin həqiqiliyinin araşdırılması nəzərə alınmır. Məlum olduğu kimi, obyektiv yanaşma dini tərəfsizlik prinsipi kontekstində öyrənməyə çalışır, dini inancın və davranışların yalnız ona inananların subyektiv təcrübələri əsasında düzgün anlaşılacağını fərz edir. Dinə bu baxımdan yanaşan tədqiqatçılar üçün mühüm olan inancların həqiqətə əsaslanması deyil, onların insan psixikasına, ictimai fəaliyyətlərə və cəmiyyətə təsirləridir. Dinin mənşəyini izah edən pozitivist-evolyusionist (təkamülçü) nəzəriyyələr, əsasən, aşağıdakılardır: animizm , totemizm, fetişizm və naturizm (və ya animatizm). Animizm təbiətin və onun ayrıca elementlərinin (dağ, ağac, günəş, və s.) canlı, yəni insan kimi ruha malik olduğuna dair mifoloji dünyagörüşüdür. Dinin ibtidai forması hesab edilən animizm insana xas qabiliyyətlərin təbiətə şamil edilməsindən ibarətdir. İbtidai həyat tərzi sürən qəbilələrdə (məs.: Avstraliya aborigenlərində) hələ də animist inanclar yaşamaqdadır. Totemizm insanla müqəddəs sayılan totem (bitki, heyvan, əşya və s.) arasında fövqəltəbii qohumluğun mövcud olduğuna inam bəsləmək deməkdir. Bu inanc sistemində insanların ulu əcdadı hesab edilən xüsusi bir bitki və ya heyvan totemi qəbilələrin əlaməti kimi çıxış edir və qəbilə həyatının bütün ictimai münasibətlərini tənzimləyir. Totem müqəddəs qəbul edildiyi üçün həmin adı daşıyan qəbilə və fərdlər də toxunulmazlıq qazanır. E.Dürkheymə görə, totemizm bütün dinlərin mənşəyini təşkil edən ən ibtidai inancdır. Fetişizm müəyyən qeyri-adi formaya malik predmetlərin müqəddəsləşdirilməsi və onlara sitayişə əsaslanan dünyagörüşüdür. Əslində fetişizm animist dünyagörüşünün xüsusi bir formasıdır. Ağdam rayonunun Boyəhmədli kəndində tapılmış və ibtidai dini inancı əks etdirən daş heykəl. Erkən orta əsrlər. 59 DİNİN MAHİYYƏTİ VƏ ONUN TƏZAHÜR FORMALARI Naturizm və ya animatizm təbiət qüvvələrinin şəxsiləşdirilməsi, fiziki dünyada baş verən hadisələrin sakrallaşdırılması, başqa sözlə desək, təbiətə sitayiş etməkdir. Naturizm nəzəriyyəsində belə bir fikir irəli sürülür ki, ictimai inkişafın erkən dövrlərində insanlar ildırım, fırtına, zəlzələ, vulkanlar, günəş və ay tutulması, eləcə də digər təbiət hadisələri qarşısında qorxu və dəhşətə qapılmış, təbiət qarşısında aciz olduğunu başa düşmüş, bunun nəticəsində də təbiət hadisələrini tanrılaşdırmışlar. Məşhur alman filosofu və marksizm nəzəriyyəsinin banisi Karl Marksın (1818-1883) kapitalist iqtisadi sistemin təhlili kontekstində dinin yeri və roluna dair fikirləri dinin mahiyyətinin izahı baxımından əhəmiyyətlidir. Çünki marksizm dinin mahiyyətini materialist nöqteyi-nəzərdən ən dolğun şəkildə açıqlamışdır. Marksın din nəzəriyyəsi ictimai fikir tarixində dinin tənqidi ənənəsini davam və inkişaf etdirmiş, həmin tənqidi keyfiyyətcə yeni mərhələyə qaldırmışdır. Marksizm dinə bir sosial hadisə kimi yanaşaraq onun meydana gəlməsini və yayılmasını real ictimai-tarixi münasibətlər kontekstində izah edir. Bu nəzəriyyəyə görə, din insanın insanı istismar etməsi üzərində qurulan sinfi cəmiyyətin meydana gəlməsi səbəbilə yaranmışdır. Belə ki, din şərin hökm sürdüyü yer üzündə məzlum insanlara təskinlik hissi verir, reallıqda mövcud olan ictimai ədalətsizliklə barışdırır, qurtuluş yolunu bu dünyada deyil, axirətdə axtarmağa səsləyir. Beləliklə, din istismar və zülmə bəraət qazandıraraq hakim siniflərin maraqlarına xidmət edir. K.Marks “Din - xalqın tiryəkidir” deyəndə, dinin məhz bu sosial funksiyasını nəzərdə tutmuşdur. Dinin meydana gəlməsini izah etməyə cəhd göstərən materialist və təkamülçü nəzəriyyələr bəzi tənqidlərə məruz qalmışdır. Belə ki, bu nəzəriyyələr, ilk növbədə, dinlərin müxtəlifliyini izah edə bilmir. Çünki bu günədək dünya dinləri və ibtidai dinlərin eyni mənşədən yarandığının obyektiv əsaslandırılması mümkün olmamışdır. Digər tərəfdən, dinin meydana gəlməsinə dair alternativ izahlar da verilmişdir. Məsələn, avstriyalı linqvist, antropoloq, eyni zamanda katolik kilsəsində keşişlik etmiş Vilhelm Şmid (1868-1956) politeist (çoxtanrılı) dinlərdə belə, digər tanrılardan üstün, yaradıcı bir səma tanrısına inamın mühüm yer tutduğu faktından çıxış edərək, bütün dinlərin ibtidai monoteizm əsasında yarandığını irəli sürmüşdür. |