Dərslik azərbaycan Dövlət Neft vəSənaye Universiteti tərəfindən təsdiq olunmuşdur. Pr.№ Bakı 2017

b
P
) qiymətindən asılı 
olaraq qazımanın mexaniki sürətinin dəyişməsi (
m

) (quyu 
kifayət dərəcədə yuyulmuş olduqda), süxurların növündən asılı 
olaraq şəkil 10.2.-də göstərilmişdir. 
Şəkil 10.2. 
m

= f (P)asılılığı 
1 - yumşaq süxurlar; 2 - orta barklikli süxurlar; 3 - bərk 
süxurlar; 4 - çox bərk süxurlar 

---

278 
Baltaya verilən oxboyu yükün qazımanın mexaniki 
sürətinə təsiri asılılığını, baltanın diametrinin 1sm
2
-nə düşən 
yükün 
x
P
(xüsusi oxboyu yükün), süxurun birinci sıçrayış da 
dağılmasına göstərdiyi müqavimətə 
1
P
nisbəti kimi ifadə etmək 
yaxşı olardı 
 
0
P
f
m


, 
burada 


0
1
0
P
,
P
P
P
x
nisbi xüsusi təzyiq (1 sm
2
sahəyə düşən 
nisbi təzyiq); 
k
x
F
P
P

, 
burada

x
P
xüsusi təzyiq, (1 sm
2
sahəyə düşən təzyiq); 

k
F
balta dişlərinin süxurla təmas sahəsi; 

k
F
nın qiymətini təyin 
etmək çətindir, ona görə də 
k
F
yeyilməmiş dişlərin bir dövrdəki 
başlanğıc təmas sahəsinin orta qiyməti kimi qəbul edilir. 
 
0
P
f
m


asılılığı şəkil 10.3-də verilmişdir.

---

279 
Şəkil 10.3. 
m

= f (P
o
)asılılığı (M.Q.Binqhemə əsasən) 
Baltaya verilən ox boyu yükün kiçik qiymətində yəni OA 
zonasında süxurun səthi dağılması (sürtülmə) baş verir, AB 
zonasında süxur hissəciklərlərinin qopması yəni səthi və həcmi 
dağılmalar bir-birini əvəz edir, BC zonasında isə xüsusi təmas 
gərginliyinin qiyməti süxurun möhkəmlik həddini aşır və həcmi 
dağılma baş verir. Əgər quyu ideal dərəcədə yuyulursa, onda bu 
dəyişmə düz xətt boyunca baş verir (1), natamam yuyulma 
zamanı (2) istiqamətində olur, qazıma məhlulunun sərfini 
artırsaq belə yuyulma pis gedir və (3) xəttini alarıq. 
Bunu aşağıdakı kimi izah etmək olar. Nisbi xüsusi 
təzyiqin kiçik qiymətlərində 
6
0
0
0
,
p


(I sahə) süxurun, 
əsasən, səthi dağılması (abraziv yeyilmə), mikroqopma, əzilmə, 
ölçüləri balta dişlərindən kiçik olan kələ-kötürlərin sürüşməsi 
baş verir. Bu sahədə sürətin dəyişməsini
b
m
ap
0


ifadəsindən 
əldə etmək olar, burada, 
a
və 
b
dağılma sahəsini 
səciyyələndirən əmsallardır. 
Səthi dağılma üçün 


1
b
dir. Praktiki olaraq bu növ 
dağılma çox bərk süxurların kiçik oxboyu yükdə, böyük təmas 
səthi olan küt dişlərlə qazıdıqda, həmçinin kiçik sərtlikli 
süxurları böyük təmas səthinə malik İSM baltaları ilə qazıdıqda 
müşahidə olunur. Bu halda qazımanın mexaniki sürəti 1 

3 
m/saat intervalında olur. 
Nisbi xüsusi təzyiqin 
9
0
6
0
0
,
P
,


qiymətlərində yorucu 
dağılma baş verir (II sahə). Bu sahə üçün xarakterik cəhət 
ondan ibarətdir ki, həcmi dağılması eyni sahəyə balta dişinin bir 
neçə zərbə endirməsi nəticəsində baş verir. 
İkinci sahədə də qanunauyğunluq aşağıdakı tənliklə ifadə 
olunur. 
b
m
ap
0


, burada 
b
əmsalının qiyməti
5
1
1
,
b


olmaqla süxurun mexaniki xassəsindən və baltanın növündən 
asılıdır. Bu halda süxur qırıntılarının ölçüləri birinci hala 

---

280 
nisbətən bir qədər böyükdür. Ona görə də qazıma məhluluna 
süxurun bərkliyini aşağı salmaq üçün səthi aktiv maddələrin 
(SAM) əlavə olunması məqsədəuyğundur. Şaroşkalı baltalarla 
böyük dövrlər sayında qazımada bərk süxurların dağıdılması, 
əsasən, yorucu dağılma zonasında birinci sıçrayış sahəsində 
qazılır. Bu halda qazımanın mexaniki sürəti 10m/saat-dan çox 
olmur. 
Həcmi dağılma sahəsində (sahə III) P
o 
> 0,9 olduqda 
süxurun vahid həсminin dağıdılması üçün sərf olunan enerji 
sərfi əvvəlki iki sahəyə nisbətən xeyli az olur. Bu halda 
b
m
ap
0


ifadəsində 
b
əmsalının qiyməti böyük intervalda
(
3
1


b
) dəyişir və 

0
P
ın qiymətindən və süxurun 
xassəsindən asılı olur. 
Beləliklə, quyu dibinin mümkün qədər yaxşı təmizlənməsi 
üçün qazımada yüksək mexaniki sürət əldə etmək məqsədilə 
qazıma kəmərinin dayanıqlığı və ötürülən fırladıcı an 
məhdudluğu daxilində böyük oxboyu yük yaratmaq lazım gəlir. 
Lakin quyu qazılmasının texniki-iqtisadi göstəriciləri 
nöqteyi-nəzərincə bu heç də belə deyildir. Çünki böyük oxboyu 
yükdə baltanın dayaqları və dişləri tez yeyilib sıradan çıxır, bu 
da öz növbəsində qazımanın kəmiyyət göstəricilərinə mənfi 
təsir göstərir. Deməli, başqa parametrləri nəzərə almaqla 
oxboyu yükü elə seçmək lazımdır ki, yüksək texniki-iqtisadi 
göstəricilər əldə etmək mümkün olsun.