Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
çoxcəhətli təsirləri mövçud olur. Bu təsirlər insanın ömrünün axırına qədər davam edir. İnsana hamı, hər şey valideyn, tərbiyəçi, təbiət - çanlı və çansız təbiət - istehsalat, istehsal münasibətləri, onu əhatə edən mikro mühit və s. təsir edir. Bu müxtəlif forma və məzmunlu tərbiyə təsirləri insan anadan olandan ömrünün sonuna qədər zddiyyətli və uzun müddətdə davam edir. Tərbiyənin təsiri insanlarda müxtəlif şəkildə olur və təzahür edir. Buna səbəb tərbiyə təsirlərinin müxtəlifliyi ilə bərabər həm də tərbiyə olunanların özləri müxtəlifliyidir. Tərbiyəçilər müxtəlif fərdi-psixoloji xüsusiyyətlərə, inkişafa malik insanlara tərbiyəvi təsir göstərirlər. Bu tərbiyəvi təsirləri, tələbləri hər kəs öz fərdi münasibətləri, inkişaf səviyyələri baxımından qəbul edir. Ona görə də eyni tərbiyəvi təsir eyni yaşlı insanlarda müxtəlif şəkildə təzahür edir. Təlim və tərbiyə şəxsiyyət formalaşdırılması prosesinin dialektik vəhdət təşkil edən iki qütbüdür. Həm tərbiyə həm də təlim şəxsiyyətin həyata hazırlanmasına xidmət edir. Lakin, bunlar xüsusi predmetə və anlayışlara malik ayrı-ayrı pedaqoji proseslərdir. Məsələn, təlim böyüyən nəsldə bilik, bacarıq, vərdiş formalaşdırmaqla obyektiv aləm hadisələrini dərk etdirir. Tərbiyə prosesində isə əqidə, rəftar, adətlər yaratmaqla cəmiyyətin müəyyən etdiyi əxlaq normaları, davranış qaydaları mənimsədilir ki, bunun nəticəsində də insanlar da onu əhatə edən hər şeyə münasibət formalaşır. Təlimin bilik, bacarıq, vərdiş kimi anlayışları mövcuddur. Tərbtyənin əqidə, rəftar, adət kimi anlayışları vardır. Bu anlayışlar mexanizm etibarilə uyğun və oxşardırlar. Bilik-təbiət və cəmiyyətin obyektiv inkişaf qanunları haqqında insanların şüurunda möhkəmləndirilmiş elmi məlumatlardır. Əqidə-əxlaq qaydaları, normaları sistemi və buna riayət etmənin zəruriliyi haqqında insanların həm şüurunda həm də fəaliyyətində möhkəmləndirilmiş məlumatlar sistemidir. Bacarıqlar biliklərin tətbiq edilə bilmnməsidir. Rəftar mənimsənilmiş əxlaq normalarını icra etməkdir. Vərdiş avtomatlaşmış bacarıqdır. Adət avtomatlaşdırılmış rəftardır. Bunlar arasında fərq ondan ibarətdir ki, bilik , bacarıq və vərdişlər maddi aləmin dərk edilməsi ilə , rəftar, adət və əqidə anlayışları isə həyata münasibətlər formalaşdırmaqla bağlıdır. Bəzən, vərdiş və adət anlayışını qarışdırırlar. Bunların fərqli cəhəti ondan ibarətdir ki, adətlər həmişə adamı adət olunmuş fəaliyyətə təhrik edir, həmin iş görülməyəndə adam özünü narahat hiss edir. Vərdişlər icra edilmədikdə isə heç bir narahatlıq yaranmır. Öyrənmə qanınlarını təlim nəzəriyyəsi, tərbiyə qanunlarını tərbiyəşünaslıq uzə çıxarır. Tərbiyə ilə təlimin tədqiqat metodları da müxtəlifdir. 2. Tərbiyə prosesinin dialektikası və spesifikliyi Pedaqoji proses o, cümlədən tərbiyə prosesi dialektik bir prosesdir. A.S.Makarenkoya görə pedaqokika ən dialektik elmdir. Onun fikrincə pedaqoji prosesdə dialektikanın bütün qanunları fəaliyyət göstərir. Bu özünü tərbiyə prosesində də göstərir. Belə ki, tərbiyə prosesində tərbiyəyə bütün təsirlər, amillər qarşılıqlı əlaqə və ziddiyyətdə təsir edir. Konkret olaraq demək olar ki, tərbiyə prosesi tərbiyə olunanların xalqın maddi və mənəvi sərvətlərinin mənimsəməsinə nə qədər çox gömək göstərərsə, o qədər də tərbiyə məqsədinə uyğun gəlir, müasir sosial tələblərə cavab verir. Böyüməkdə olan insan şəxsiyyətinin formalaşdırılması tərbiyə prosesinin məqsədidir və burada insanın özünün psixi xüsusiyyətləri, şəxsiyyətin xassələri, onun səy, tələb və imkanları, ən incə asılılığı və şərtlənməsi özünü göstərir. Tərbiyə olunanın bu fərdi xüsusiyyətləri müəyyən mənada, tərbiyə məqsədinin həyata kecirilmə müvəffəqiyyətini müəyyən edir. Bunu nəzərə almayan pedaqoq-tərbiyəci müvəffəqiyyətə nail ola bilməz. Digər tərəfdən tərbiyə prosesində həm də pedaqoji təsirlərin qarşılıqlı surətdə əlaqələndirilməsi zəruridir. Çünki onlar da böyüməkdə olan insanın şəxsiyyət kimi formalaşmasına öz təsirini göstərib. Tərbiyə olunanı əhatə edən mühit (şəhər, kənd), onun mikromühiti (ailə, dostları), kommunikasiyanın kütləvi vasitələri, insanın mümkün olan həm müsbət həm də mənfi təcrübəsi, bütün bu coxçəhətli əlaqələr, tərbiyə prosesini, onun sosial, psixoloji və pedaqoji amilləri ilə birlikdə qarşılıqlı surətdə qovuşdurur, birləşdirir. Tərbiyə prosesinin ozü mahiyyətcə dialektik ziddiyyətli inkişafda, dəyişmədə olan mütəhərrik bir prosesdir. O, sosial tələblər əsasında inkişaf edir; tərbiyə olunanların yaş xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq dəyişir; onların müxtəlif həyat situasiyalarda müxtəlifləşir. Bu şərtlərdən asılı olaraq tərbiyənin təsir gücü də müxtəlif olur. Tərbiyə prosesi heç də həmişə rəvan cərəyan etmir, onun özünə məxsus sıçrayışları, ucalma və enmələri olur. Tərbiyə proseinin ziddiyyətlərində, onun inkişafının hərəkətverici qüvəsi olan daxili və xarici ziddiyyətləri bir-birindən ayırmaq lazımdır. Xarici ziddiyyətlər müvəqqətidir, o tərbiyə proseini həm ləngidə, həm də sürətləndirə bilər. Daxili ziddiyyət isə daimidir. Belə ki, tərbiyə olunanın həll edəcəyi
artan sosial əhəmiyyətli vəzifələrələ, bu vəzifələri həll etməkdə onun əməl və hərəkətlərini məhdudlaşdıran imkanlar arasındakı ziddiyyət tərbiyə prosesinin daxili ziddiyyətidir, onun hərəkətverici qüvəsidir. Müəyyən mərhələdə bu ziddəyətlər aradan qaldırılsa da bütün tərbiyə prosesi müddətində tamamilə yox olmur.Lakin şəxsiyyət qarşısında həll edilməli yeni mürəkkəb vəzifələr qoyulmazsa onun inkişafı dayanar. Tərbiyə prosesinin digər daxili ziddiyyəti insanların daxili meyyləri ilə xarici təsirlər arasındakı ziddiyətlərdir. S.L.Rubenşteyn bu məsələyə xüsusi diqqət verərək yazırdı ki, «uşağın hərəkətinin bu daxili məzmununa diqqət yetirilməzsə, pedaqoqun fəaliyyəti ümidsiz formalizmə düçar olar. Xarici ziddiyyətlər tərbiyə prosesi üçün böyük çətinliklər törədir. Belə ki, tərbiyə prosesində müvəffəqiyyətsizlik çox vaxt tərbiyə tələbləri ilə xarici tələblərin (ailə, valideyn, ətraf mühit və s. ) düz gəlməməsi nəticəsində baş verir. Mütəşəkkil tərbiyə təsiri ilə uşaq və yeniyetmənin həyat şəraitinin kortəbii təsirləri arasındakı ziddiyyət də tərbiyə proseini mürəkkəbləşdirir. Bu ziddiyyətlər tərbiyə proseinin şəxsiyyətə kortəbii amillərə nisbətən daha güclü təsiri vasitəsilə aradan qaldırıla bilər. Tərbiyə müəssisələri daxilində ayrı-ayrı tərbiyəçi və tərbiyə ilə məşğul olan digər şəxslərin verdiyi tələblərin müxləlifliyi də tərbiyə proseinə mənfi təsir göstərir. Çox vaxt ziddiyətlər uşaq tərəfindən mənfi təcrübənin qazanılması gedişində yaranır və bunun də nəticəsində o, tərbiyə proseinin iştirakçıları ilə daim münaqişəyə girir. Xarici ziddiyyətin bu və ya digər növləri ciddi diqqət tələb edir.
Cəmiyyətdə mövcud olan tərbiyə prosesinin öz qanunauyğunluqları var. Bu məsələyə görə müasir pedaqoqlar arasında ciddi mübahisə mövcuddur. Bir qrup pedaqoqlar tərbiyənin obyektiv qannularını inkar edir, tərbiyəyə insanın daxili qüvvələrinin fərdi inkişafı nəticəsində, xüsusi tərbiyə təsiri olmayan imkanların özünün ifadəsi prosesi kimi baxırlar. Onlara görə tərbiyə ancaq bu inkişafa şərait yaratmağa xidmət edir. Bir qrup pedaqoqlar isə tərbiyəni insanın sosial həyat varlığının qanunauyğunluqları və ictimai şəxsiyyət kimi, onun psixoloji xüsusiyyətləri ilə şərtlənən bir proses kimi nəzərdən keçirir. Professor B.Əhmədov tərbiyə qanunlarını aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmış və təhlil etmişdir: 1. Həyatın bütün sahələrində, o cümlədən tərbiyə prosesində fəaliyyət göstərən qanunlar; 2. Pedaqoji prosesin bütün sahələri, o cümlədən, tərbiyədə fəaliyyət göstərən qanunlar; 3.Psixoloji və fizioloji qanunlar; 4.Tərbiyənin spesifik qanunları. Birinci qrup qanunlara dialektik materializmin qanunları aiddir. Belə ki, bu qanunlar bütün həyat hadisələrinə tətbiq edildiyi kimi pedaqoji prosein bütün sahələrinə də, o cümlədən, təröiyə proseisnə də tətbiq edilir. Dialektikanın əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi qanunu tərbiyə prosesinin, tərbiyəçi və tərbiyə olunanın inkişafını, bu inkişafın mənbə və səbəbini açıb göstərməyə tətbiq edilir. Kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyət dəyişmələrinə keçməsi qanunu inkişafın xarakterini və formasını, inkarı inkar qanunu isə inkişafın istiqamətini, tendensiyasını əks etdirir. Pedaqoji prosesin qanunları, yəni pedaqoji prosesin ümumi məqsədinin ictimai münasibətlər tərəfindən müəyyən edilməsi qanunu tərbiyənin də konkret məqsədini müəyyən edir. Tərbiyə olunan şəxsiyyətin modulunu layihələndirməyə və bu prosesdə tərbiyənin rolunu müəyyən etməyə imkan verir. Müəyyən edilmiş məqsədə uyğun məzmun seçilməsinə və məzmununun konkretləşdirilməsinə kömək edir. Üçüncü qrup qanunlar təlim prosesində olduğu kimi tərbiyə prosesində də psixo-fizeoloji və bioloji qannulara istinad etməyi nəzərdə tutur. Belə ki, insan inkişaf etdikcə psixoloji-fizioloji cəhətdən dəyişir, onunla əlaqədar olaraq, onun marağı, meyli və fəaliyyəti də dəyişir. Bu prosçes tərbiyə işində nəzərə alınmalıdır. Fiziologiyanın ali əsəb sistemi haqqındakı qanunları, müddəaları tərbiyə işində nəzərə alınmalıdır. Yuxarıda deyilən qanunların heç biri tərbiyə üçün spesifik deyildir. Tərbiyəşünaslıqda tərbiyənin spesifik qanundarı üzərndə, demək olar ki, hələ mübahisə gedir. «Fəaliyyətdə tərbiyə qanunu» pedaqoq-alimlərin əksəriyyəti tərəfindən qəbul edilmiş qanundur. Bu qanuna görə «Tərbiyəçi tərbiyə olunana aşalamaq istədiyi keyfiyyətlərin tələb etdiyi şəraitə (fəaliyyətə) onu nə qədər çox cəlb edərsə, həmin keyfiyyətlərin formalaşması bir o qədər müvəffəqiyyətli olar». Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|