Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
keçirilir. Əxlaqi anlayış yaradılmadan onun tələb etdiyi adətlər çətin formalaşdırılar və yaxud da zəruri ilk əxlaqi adətlər formalaşdırılmadan digər əxlaqi keyfiyyətlər formalaşdırıla bilməz. Məsələn, müsahibini axıra qədər dinləmək adəti olmadan onun fikri haqqında düzgün nəticə çıxarmaq olmaz. İntizam formalaşdırmadan nə təlim nə də tərbiyə müvəffəqiyyət qazana bilməz. Tərbiyə elə bir uzun müddətli prosesdir ki, burada müxtəlif insanlar və vasitələr iştirak edir. Bu tərbiyəvi təsirlər elə sistemləşdirilməlidir ki, ümumi şəxsiyyət formalaşdırılması məqsədinə xidmət etsin. Bu sistemli təlim- tərbiyə müəssisələrində olduğu kimi mədəniyyət və digər müəssisələrdə də aparılan tərbiyə işlərində zəruri olan bir prinsipdir. Şüurluluq və fəallıq prinsipi. Şüurluluq və fəallıq prinsipi də tərbiyənin ümumi prinsipidir. Bu prinsip həm təlim həm də tərbiyə prosesində rəhbər tutulan prinsipdir. Tərbiyə prosesində şüurluluq və fəallıq verilən tərbiyə tələblərinə şüurlu münasibətdə və ictimai fəaliyyətdə fəallıq göstərmədə özünü biruzə verir. Tərbiyəçi ilə tərbiyə olunan arasında yaranan ziddiyyətə çox zaman səbəb tərbiyə olunanın tərbiyə tələbinə şüurlu yanaşmaması, onu dərk etməməsidir. Ona görə də hər bir əxlaqi anlayışın şüurlu sürətdə mənimsənilməsi, ona şüurlu münasibət bəsləyərək öz mənəviyyatı, daxili aləmi vasitəsilə transformasiya edilməsi tərbiyə işində mühüm və zəruri amildir, tərbiyə müvəffəqiyyətini təmin edən əsas şərtdir. Şüurlu surətdə dərk edilən əxlaqi anlayış icra edilməklə fəallıq kəsb edir. Ona görə də hər bir müəllim və tərbiyəçi əxlaqi anlayışlarının adətlərə, fəallıq mövqeyinə çevrilməsinə çalışmalıdır. Tərbiyə tələblərinin şüurlu dərk edilməsi ilə yanaşı həmin tələblərə müvafiq hərəkət etməyə hər kəsin özünü məcbur etməsi də tərbiyə işində zəruridir. Özünütərbiyə tələblərinə uyğun şəkildə fəaliyyətə məcbur etmə insanlarda fəallıq formalaşdırır. Tərbiyədə şüurluq və fəallığı istiqamətləndirməyə mədəniyyət müəssisələrində də imkan vardır. Çünki mədəniyyət müəssisələrində marağa görə kamil, cəmiyyətə, həyata, əxlaqa konkret və şəxsi münasibətdə olan, şəxsi ideyaya malik insanlar birləşirlər. Ona görə də təşkil edilən tərbiyə tədbirlərinə daha şüurlu münasibət olur, tərbiyə problemlərinin həllində onlar daha çox fəallıq göstərirlər. Hətta sistemli tərbiyə müəssisələrində mənimsənilmiş əxlaqi anlayışa yenidən nəzər salır, onu öz şüur süzgəcindən yenidən keçirirlər. Nikbinlik prinsipi. Bu humanist prinsip olub insana, onun müsbət istiqamətdə dəyişə bilməsinə inam yaradır. Nikbinlik prinsipinin mahiyyətinə görə heç bir yaxşı cəhəti olmayan, dəyişməz düzəlməz insan yoxdur. İnsanların müsbət keyfiyətlərinə istinad edərək tərbiyə vasitəsilə onun mənfi cəhətlərini aradan qaldırmaq mümkündür. Bütün insanların hamısında həm müsbət, həm də mənfi əlamətlər mövcuddur. Lakin bir qrup insanlarda mənfi əlamətlər nisbətən üstünlük təşkil edir, tərbiyəçinin tərbiyəvi təsirlərini qəbul etmir və ya çətin qəbul edir. Tərbiyə olunanların müsbət və mənfi keyfiyyətlərini üzə çıxarmaq tərbiyəçidən böyük ustalıq tələb edir. Ancaq bu prosesdən sonra, yəni tərbiyə olunanın mənfi cəhəti və həm də onu yaradan səbəb məlum olunandan sonra tərbiyəçi işini səmərəli qura bilər. Tərbiyəçi tərbiyə etdiklərinin gələcəyinə, özünün tərbiyə işinin nəticəsinə inanmalıdır. Nöqsanların aradan qaldırılmasına inamla prinsipiallıq və səbrlə yanaşılmalı, tələsğənlik edilməməlidir. Bu sistemli təlim-təprbiyə müəssisələrində, yenidən tərbiyə müəssisələrində, mədəniyyət və incəsənət müəssisələrində aparılan tərbiyə işlərində rəhbər tutulan prinsipdir. Mənfi keyfiyyətlər tərbiyə prosesində aradan qaldırılmazsa bir tərəfdən bu insanın xarakterində möhkəmlənər, digər tərəfdən də başqa zəruri əxlaqi keyfiyyətlərin formalaşdırılması işində əngələ çevrilə bilər. Hörmət və tələbkarlıq prinsipi. Bu prinsipə görə tərbiyəçi tərbiyə fəaliyyətində tərbiyə olunanın şəxsiyyətinə mümkün qədər çox hörmət etməli və tərbiyə tələblərinin yerinə yetirilməsindəç eyni dərəcədə tələbkar olmalıdır. Ciddi tələbkarlıq və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan tərbiyə fəaliyyəti səmərəli nəticə verir. Tərbiyəçi tərbiyə olunana qayğı, hörmət, valideyn məhəbbətilə yanaşmalıdır. Tərbiyə olunanlar bu qayğını, hörməti hiss etməlidir. Bu hörmət arxasında hər kəs ona verilən tərbiyə tələblərini yerinə yetirməli olduğunu, onun vacibliyini dərk etməlidir. O, bilməlidir ki, verilən əxlaqi tələbin yerinə yetirilməməsi onu hörmətdən salar, nüfuzuna xələl gətirər. Həmçinin tərbiyəçi tərbiyə olunanlardan da öz şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşmağı tələb etməlidir. Öz şəxsiyyətinə hörmət edə bilməyən şəxsin başqasına hörməti qorxaqlıq və ya ləyaqətsizlik kimi meydana çıxar. Bu isə tərbiyə işinin müvəffəqiyyətsizliyinə səbəb olar. Tərbiyə tələblərinin mahiyyəti tərbiyə olunanlara aydın olmalıdır. Tələblər elə tonda verilməlidir ki, icraçıda onun yerinə yetirilməsinə heç bir şübhə qalmasın. Tələblərin icrasında fasilələrə, ləngimələrə yol verilməməlidir. Mədəniyyət müəssislərində bu tələb xüsusi ustalıq və həssaslıqla həyata keçirilməlidir. Çünki, bəzən tərbiyəçi ilə tərbiyə olunan həmyaş, həmkar olurlar. Tərbiyə tələblərinin verilməsi və onun icrası müəyyən mənada tərbiyə olunanın şəxsiyyətinə hörmətlə birləşməlidir. Bu müəssisələrdə tərbiyə olunanın
şəxsiyyətinə ifrat hörmət bəzən onda mənəm-mənəmlik, özündən razılıq və başqalarına qarşı etinasızlıq yaradır. Bu situasiyanın aradan qaldırılması tərbiyəçidən ustalıq tələb edir. Tərbiyəçi incə pedaqoji takt seçərək, onu təhqir etmədən səhvini başa salmalıdır. Ümumiyyətlə tərbiyə ilə məşğul olan bütün müəssisələrdə verilən tələblər məkana, şəraitə tərbiyə auditoriyasına uyğun şəkildə verilməlidir. Kollektivdə və kollektiv vasitəsilə tərbiyə prinsipi. Hər adam cəmiyyətdə müxtəlif xarakterli insanlar əhatəsində yaşayır, fəaliyyət göstərir. Onun fəaliyyəti müəyyən kollektiv daxilində mövcud olur. Ona görə də hələ kiçik yaşlarından insanlarda kollektivçilik ruhu, kollektiv üzvləri ilə normal ünsiyyət adətləri formalaşdırmaq cəmiyyətin vacib tələblərindən biridir. Ümumiyyətlə yaşından asılı olmayaraq kollektivdə kanardan insan yoxdur, ona görə də kollektivin özündən tərbiyə vasitəsi kimi istifadə edilir. Kollektiv tərbiyə zamanı tərbiyə olunana parallel təsir göstərilir. Uşaq, yeniyetmə, gənclərə tərbiyəçi həm bir başa həm də kollektiv vasitəsilə təsir edir. Deməli şəxsə, insana həm tərbiyəçi, həm də eyni zamanda kollektiv təsir edir. Kollektivdə hər bir tərbiyə olunan özünün mövqeyini müəyyən edir, özünü təsdiq edir. Kollektiv məqsədlərinin həyata keçirilməsi prosesində tərbiyə olunanların müsbət və mənfi keyfiyyətləri üzə çıxarılır, nöqsanların aradan qaldırılması yolları müəyyən edilir, kollektiv təsir vasitələrə onların ictimai fəallığı artırılır. Kollektiv tərəfindən tələblər elə verilməlidir ki, bu ictimai mənafe ilə şəxsi mənafeyi birləşdirsin. Yəni tərbiyə olunan kollektivin verdiyi tərbiyə tələblərini öz şəxsi tələbi kimi qəbul etsin. Bu zaman kollektivlə birgə fəaliyyət vəziyyəti yaranır. Bu vəziyyətdə kollektiv üzvləri eyni işi icra etmə tələblərinə tabe olurlar ki, bu da onlar arasında məsuliyyət, qarşılıqlı yardım, kömək, intizamlılıq kimi münasibətlər yaradır və möhkəmləndirir. Digər tərəfdən kollektiv tərəfindən təqdir olunan əxlaqi hərəkətlər digərlərinə də nümunə olur, digər kollektiv üzvləri də təriflənmək üçün kollektivin başqa ihlərini, tələblərini nümunəvi şəkildə yerinə yetirməyə çalışırlar. Ümumiyyətlə kollektiv şəxsiyyətlə cəmiyyət arasında körpü rolunu oynayır. Cəmiyyət öz tələblərini kollektivə, kollektiv isə öz üzvlərinə verir və bu tələblərin yerinə yetirilməsinə nəzarət edir. Əksinə ayrı-ayrı insanların kollektiv üzvlərinin tələbləri əvvəl kollektivə sonra isə kollektiv vasitəsilə cəmiyyətə ötürülür. Hər hansı bir əxlaqi problem əvvəl kollektiv daxilində təcrübəbədən çıxır, sonra isə cəmiyyətin digər kollektivlərinə verilir. Bu həmçinin insanların sosial tələblərinə də aiddir. Belə ki, insanların tək-tək sosial problemləri, tələbləri ayrı-ayrı kollektivlər vasitəsilə cəmiyyətə ötürülür. Müxtəlif kollektivlər tərəfindən irəli sürülmüş bu problemlər, tələblər işə təhlil-tərkib edilir, ümumiləşdirilir və cəmiyyətin probleminə çevrilir. Kollektiv daxilində hərbir tərbiyə olunan kollektiv tələblərini icra edə-edə mütəşəkkiliyə, intizamlılığa, icraçılığa, yaradıcılığa, fəallığa və s. bu kimi müsbət əxlaqi keyfiyyətlərə yiyələnirlər. Məhz kolektiv vasitəsilə insanlar ictimai təcrübəyə qoşulur, öz fəaliyətini cəmiyyətin fəaliyyəti ilə əlaqələndirir, özünü cəmiyyət üçün yararlı şəxs hesab edir. Tələblərdə vahidlik prinsipi. Tərbiyə prosesində zəruri əxlaqi keyfiyyətlərin və adətlərin formalaşmasında bu prinsip əhəmiyyətli yer tutur. Bu prinsip tərbiyənin ilk mərhələlərində daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Beləki, uşaqlara həm müəllim, həm valideyn, həm dostları, ümumiyyətlə onun tərbiyəsi ilə məşğul olan bütün insanlaa eyni tərbiyəvi tələblər verməlidir. Verilən tərbiyə tələblərindəki ziddiyyət uşaqlarda zəruri əxlaqi keyfiyyətlər və adətlər formalaşdırılmasında ziddiyyət və çaşğınlıq yaradır, bu isə tərbiyə işinə mənfi təsir göstərir. Tərbiyə olunanlara vahid tələb verilməklə yanaşı onun icrasına da eyni səviyyədə tələbkarlıqla nəzarət edilməlidir. Tələblərdə vahidlik, xüsusən təlim və tərbiyə müəssisələrində, gözlənilməlidir. Belə ki, məktəb direktorundan başlamış xadiməyə qədər hamı şagirdlərə eyni tələblə yanaşmalıdır. Bu həmçinin ali təhsil müəssisələrinə də aiddir. Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar: 1.
2.
Mədəniyyət və incəsənət müəssisələrində rəhbər tutulan prinsiplər. 3.
Prinsiplərə verilən tələblər. Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|