Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Alışdırma üsulu
köstərir. Disputlar yanlış və düzgün əxlaqi anlayıpşarı müqayisə edərək araşdırmağa imkan verir. Bu zaman hər kəsə öz nöqteyi nəzərəni müdafiə etmək imkanı verilır. Disputlarda əsasən yuxarı sinif şagirdləri, yəni yeniyetmə və kənclərlə aparılır. həmçinin disputları kənclər və yaşlı nəsillə də aparıla bilər. Əvvəlcə mövzu seçilir. "Xoşbəxtlik nədir", "həqiqi və yalnış dostluq", "Qızlar və oğlanlar arasında dostluq", "Qəhrəmanlıq nədir və dinc quruculuq illərində bu necə ifadə olunur”, "Əsl insan olmaq üçün nə etmək lazımdır?" və s. mövzularda disputlar keçirmək olar. Disputların mövzusu əsasən, problem və aktual məsələlərə həsr edilir. Disputu həm ümumi məktəb üzrə həm də sinif daxilində, məktəbdən kənar tərbiyə müəssisələrində aparmaq olar. Disputlar həmçinin mədəniyyət müəssisələrində ən çox istifadə edilən tərbiyə vasitəsidir. O, xüsusi hazırlıq tələb edir. Belə ki, bir neçə gün əvvəlcədən mövzu elan edilir, keçirilmə vaxtı haqqında məlumat verilir. Keçirildiyi zaman aparıcı əvvəlcə mövzu haqqında məlumat verir, sonra isə iştirakçılara söz verilir. Disput prosesində hərə öz mövqeyini müdafiə edir, bəzən fikirlər kəskinləşir, zidiyyətli mövqelər yaranır. Belə zidiyyətli şəraitdən qorxmaq lazım deyil, məhz həmin zidiyyət prosesində həqiqət meydana çıxır. Disputun keçirilməsi zamanı aktual suallar qoyulmalı, əxlaqi kefiyyətin yeni-yeni cəhətləri meydana çıxarılmalıdır. Disputu təşkil edən tərbiyəçi hər tərəfli hazırlığa, geniş və elmi dünyagörüşə, müşahidəçilik qabiliyyətinə, məntiqi mühakimə qabiliyyətinə malik olmalıdır. Əks halda keçirilən disputun səmərəli nəticəsi olmaz. Təşkilatçı, aparıcı ziddiyətli vəziyyətdə obyektiv nəticə çıxarmağı, hadisələrə düzgün istiqamət verməyi bacarmalıdır. Bədii əsər müzakirəsi. İnandırma üsulunun mühüm vasitələrindən biri də bədii əsər müzakirəsidir. Bədii əsər müzakirəsi zamanı əsərdəki müsbət və ya mənfi qəhrəmanlardan müsbət və mənfi əxlaq nümunələri kimi istifadə edilir, dövrün ictimai siyasi hadisələri, adamlar arasında ictimai münasibətlər təhlil edilir. Bədii kitab müzakirəsinin əsas müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki, burada müzakirə olunan əxlaq normaları mücərrəd şəkildə deyil, ədəbi surətlərin nümunəsində ifadə olunur. Kitab müzakirəsi disputlardan fərqlənir. Disput əxlaqi mövzular üzrə keçirilir, bədii əsərin müzakirəsində isə bir ədəbi qəhrəmanın hərəkətləri təhlil olunur. Kitab müzakirəsinin keçirilmə qaydası da təxminən disput kimidir. 2. Alışdırma üsulu Əxlaqi hərəkəti dəfələrlə təkrar etdirməyə alışdırma üsulu deyilir. Alışdırma üsulu adətlər, intizam tərbiyyəsi və iradənin inkişafında xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu üsul həmçinin intizam tərbiyəsində tətbiq edilir; Çünki adət halına düşmüş hərəkətlər intizamlı olmaqda böyük rol oynayır. Başqa tərbiyəvi kefiyətlər tərbiyəsində də alışdırma üsulu əhəmiyyətli rol oynayır və geniş tətbiq olunur. Məsələn, vətənpərvərlik tərbiyəsində alışdırma üsulu uşağı müntəzəm olaraq vətənin xeyrinə çalışdırmaq kimi ifadə olunur. Mərdlik tərbiyəsində bu üsul dönə-dönə uşağın mərdlik köstərmək şəraitinə salmaqla həyata keçirilir. Belə əxlaqi hərəkətlərin təkrarı sayəsində tərbiyə olunanda əxlaqi adətlər əmələ gəlir və bu hərəkətlər onda gündəlik təlabat şəklinə düşür. Alışdırma üsulu tərbiyə olunanın düzgün olmaјan hərəkətini dayandırmağı və bu hərəkətin əksi olan düzgün əxlaqi hərəkəti əməli olaraq ona təkrar etdirməyi tələb edir. Alışdırma üsulunun aşağıdakı vasitələri vardır: 1. Rejim 2. Əmək prosesi. Rejim. İnsanın davranışını və həyat tərzini nizama salan, məcburi qaydalar sistemidir. Məsələn, məktəbdə -şagirdin sinifdə, koridorda, paltar asılan yerdə, həyətdə və s. yerlərdə; teatrda foyedə, salonda, paltar asılan yerdə, özünü aparmaq naqqında xüsusi rejimlər vardır. Kitaxanada kitab alıb qaytarmanın, oxu zalında işləmənin özünə məxsus rejimi olur. Ailələrin də öz rejimləri mövcuddur. Səmərəli davranışı adət şəklinə salmaq üçün rejim çox əlverişli vasitədir. Çünki rejim uzun müddət üçün müəyyən edilir və tələb olunan qaydaların hər gün, hər dəfə icra edilməsini nəzərdə tutur. Qaydaların belə sabitliyi isə insanda adətlərin yaranmasına səbəb olur. Orta məktəblərdə bu qaydaların bir çoxu şagirdlər üçün "Qaydalar"da öz əksini tapmışdır. Bu qaydalar şagirdlərin təhsilə,
əməyə, mətəb əmlakına münasibətini, müəllimlərlə, yaşlılarla, yoldaşları ilə rəftar etməsi qaydalarını, evdə velideyininə münasibətini müəyyən edir və s. Qaydalara olan tələblər ümumi şəkildə varildiyindən bu, nisbətən, şagirdləri əxlaqi hərəkətlərə alışdırmağa imkan vermir. Həmin qaydalar hər məktəbin, ayrı-ayrı təhsil
müəsisələrinin şəraitinə uyğun olaraq xırdalanıb verilməlidir. Rejimin tərbiyələndirici tələbləri həmçinin bütün təhsil müəssisələrində həmin müəssisənin öz spesfikasına uyğun olaraq müəyyən edilməlidir. Rejim qaydaları rəsmiləşdirilməmişdən əvvəl həmin müəssisədəki təşkilat və birliklərdə müzakirə edilməli, kollektivin rəyi öyrənilməlidir. Belə halda rejim tələblərini hamı əvvəlcədən mənimsəyir, onun tələblərini
könüllü surətdə qəbul edir, bu isə gələcəkdə qəbul edilmiş qaydalara tabe olmaq məcburiyyəti yaradır. Rejim tərtibində aşağıdakıları nəzərə almaq vacibdir: 1)
2)
rejim tez-tez dəyişməməli, müəyyən dövr üçün sabit olmalıdır. Bu mərhələdən sonra əsas məsələ qəbul edilmiş rejimin tələblərinin hamı tərəfindən icra edilməsinə nail olmaqdır. Rejim qaydalarının icrasına aşağıdakı tələbkarlıqla yanaşılmalıdır: -
-
qaydaların icrasında axıra qədər tələbkar və ardıcıllıq gözlənilməlidir; -
heç bir qayda pozuntusu (ən xırda pozuntu belə) nəzərdən yayınmamalıdır; -
qaydaların yerinə yetirilməsində vahid tələbkarlıq olmalıdır və s. Rejimin icrasına nəzarətə kollektiv üzvlərinin cəlb edilməsi də səmərəli nəticə verir. Əmək insanların sosial baxımdan saflaşdırılmasında əhəmiyyətli yer tutur. Qədim xalqların ədəbiyyatında, demokratik fikirli mütəfəkkir, filosof, şair və yazıçıların əsərlərində əməyə insanı saflaşdırma vasitəsi kimi baxılmışdır. Dahi N.Gəncəvi ağır zəhmətlə məşğul olan qocanın dili ilə: "Onun üçün öyrətdim, əlimi bu sənətə, Bir gün sənə əl açıb, düşməyim xəcalətə" deməklə əməyin insana şəxsi sərbəstlik verdiyini və müsbət əxlaqlı etdiyini göstərir. Görkəmli fransız pedaqoqu J.J.Russo və İsveçrə pedaqoqu Pestalotsi uşaq və yeniyetmələrin əmək əsasında tərbiyə olmasını tərbiyədə əsas vasitə kimi müdafiə etmişlər. Russo əməyi hər bir insanın həyatının labüd əsas şərti hesab edərək köstərirdi ki, uşaq əməkdə iştirak etməklə nəinki faydalı əmək vərdişləri kəsb edir, həm də onda əmək adamlarına hörmət hissi
aşılanır, o, müstəqil yaşamağa alışır, əxlaqca pozucu təsir köstərən tənbəllikdən azad olur. XIX əsrin rus inqilabçı demokratları N.D.Dobrolyubov və N.Q.Çernışevski uşaqların ahəngdar inkişaf etməsi üçün onlara əmək tərbiyəsi verilməsini zəruri hesab edirdilər. Dahi rus yazıçısı L.N.Tolstoy əməyin əxlaqa təsirindən bəhs edərək yazır: " İnsanı əxlaqsızlıqdan əmək qədər heç bir şey qorumur. İnsan əməksiz öz insani ləyaqətini mühafizə edə bilməz. Јaxşı tərbiyənin birinci şərti odur ki, uşaq bütün istafadə etdiyi şeylərin köydən hazır düşmədiyini, başqa adamların əməyinin məhsulu olduğunu bilsin, Böyük rus pedaqoqu K.D.Uşinski "Əməyin psixi və tərbiyəvi Əhəmiyyəti" adlı əsərivdə insanın mə'nəviyyatına əxlaqi cəhətdən təşəkkülünə əməyin dərin surətdə təsirini təhlil edərək, bunu tamamilə qanunauyğun bir pedaqoji hadisə hesab edirdi. O, yazırdı: “Şəxsi əməksiz insan irəliyə doğru hərəkət edə bilməz, bir yerdə dayana bilməz: o geri getməlidir” (Seçilmiş pedaqoji əsərləri, Azərnəşr, B.1959, s. 57). Deyilənlərdən belə mə'lum olur ki,ta qədim zamanlardan, müxtəlif ictimai quruluşlu formasiyalarda insan əməyininə onun əxlaqi keyfiyyətlərinin saflaşması işinə əhəmiyyətli yer vermişdilər. Əmək öz-özlüyündə deyil, öz təşkili ilə tərbiyələndirici tə'sir bağışlayır. Əmək prosesində əsl tərbiyə edici cəhət uşaq, yeniyetmə, kənc və yaşlıların girişdiyi qarşılıqlı münasibətlər və əlaqələrdir. Ona görə də fərdi əməklə kollektiv əməyin şəxsiyyətə təsirində də böyük fərq vardır. Kollektiv əməkdə insanlar geridə qalmış yoldaşlarına kömək edir, səhlənkarlıq və tənbəllik edənləri isə yoldaşcasına tənbeh və tənqid edir. Bu isə onlar arasında qarşılıqlı olur, düzgün münasibət yaranmasına səbəb olur. Əməyin kollektiv təşkilinin bir əhəmiyyəti də insanların kollektivçilik ruhunda tərbiyələndirilməsi üçün şərait yaratmasıdır. Bu zaman həm
də onlarda təşkilatçılıq qabiliyyətləri də inkişaf etdirilir. Kollektiv əmək sosial münasibətlərin formalaşmasında da böyük ƏHƏMIYYƏT kəsb edir. Əməkdə iştirak edən şəxsdə əmək məhsuluna qayğılı münasibət də tərbiyə olunur. Əmək prosesində iştirak etməklə insan həm də çətinliklərlə mübarizəyə alışırılar. Oyun və idman. Fiziki tərbiyə vasitəsi olub, uşaq və yeniyetmələrin bütün fəaliyyətinə təsir köstərir, onları faydalı əxlaqi hərəkətlərə alışdırır. Oyunun uşağı psixoloji cəhətdən həyata, əməyə hazırlaması haqqında hələ Q. Plexanov, A.M.Qorki, E.F.lesqaft və başqaları qiymətli fikirlər irəli sürmüşlər. A.S.Makarenko yaxşı oyunla əmək arasında oxşar cəhətləri xüsusən qeyd edərək, bu oxşarlığın hər ikisini uşaqda məqsədə çatmaq üçün əməli səy və düşüncə oyatmasında, qabiliyyət və yaradıcılıq sevinci doğurmasında və nəhayət, uşaqda məsuliyyət yaratmasında görürdü. "Gələcək xadimin tərbiyəsi, hər şeydən əvvəl, oyun prosesivdə yaranır" - deyən Makarenko qeyd edirdi ki, oyunu elə təşkil etmək lazımdır ki, o oyun kimi qalsın, amma onda gələcək işçinin, vətəndaşın kefiyyətləri tərbiyə olunsun. İradənin inkişafı və möhkəmləndirməsində oyun və idman xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Oyunda iştirak edən tərəflər qələbə uğrunda mübarizə aparırlar ki, bu da onlarda məqsəd ardıcıllığının təmin edilməsi deməkdir. İdman və oyunda mövcud olan möhkəm qaydalar insanlarda intizam tərbiyə edir. Kollektiv şəkilində aparılan oyunlar kollektiv üzvləri arasında müxtəlif əlaqə və münasibətlər yaradır, bu isə onlarda Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|