Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

TƏRBİYƏ  İLƏ  ÖZÜNÜTƏRBİYƏ   

PROSESİNİN QARŞILIQLI ƏLAQƏSİ VƏ DİALEKTİKASI 

 

Şəxsiyyətin formalaşması müxtəlif amillərin ziddyyətli təsiri əsasında baş verir. Bura həmçinin xarici 

və  daxili  təsisirlər,  onlar  arasında  olan  dialektik  ziddiyyət  və  onların  vəhdəti  daxildir.  İnsanların 

mənəviyyatı,  əxlaqı,  müxtəlif  münasibətləri  və  digər  keyfiyyətləri  bu  təsirlər    əsasında  baş  verir  və 

formalaşır.  Xarici  ziddiyyətlər  dedikdə  pedoqoji  və  ətraf  aləmin  tərbiyə  olunma  göstərdikləri  müxtəlif 

təsirlər başa düşülür. Müxtəlif tərbiyə təsirləri xüsusən də pedaqoji təsirlər o zaman səmərəli nəticə verir ki, 

o  tərbiyə  olunanların  daxili  aləminə  təsir  etsin,  onların    mənəvi  dünyasını  hərəkətə  gətirsin.  Bu  daxili 

hərəkətəgəlmə özünütərbiyə meyllərinin yaranmasına səbəb olur. Ziddiyyətlər zamanı insan özünə, hərəkət 

və  davranışlarına  nəzər  salmağa,  təhlil  etməyə  məcbur  olur.  Obyektiv  təhlil  etmə  isə  müsbət  və  mənfi 

keyfiyyətlərin  müəyyən  edilməisnə  imkan  yaradır,  insan  öz  mövqeyini  düzgün  müəyyən  edir,  mənfi 

keyfiyyətlərini aradan qaldırmaq arzusuna düşür. Bu arzu tərbiyənin özünütərbiyəyə meyllər, səylər yaradır, 

tərbiyə hər bir tərbiyə olunanı lazımi qaydada hərəkət edib-etmədiyi üzərində düşünməyə məcbur etməlidir. 

Bu təhrik etmə, düşündürmə və nəzarət insanın özünü yenidən tərbiyəsinə istiqamət verir. Özünü dərk etmə, 

özünü  görmə  özüntərbiyənin  ilk  pilləsidir.  Özünü  dərk  edən,  mənfi  keyfiyyətlərini  görən  və  bu  mənfi 

keyfiyyətlərin aradan qaldırılması işi hər kəsdən iradi səy, güc tələb edir. Yəni  özünü yenidən tərbiyə etmək 

istədikdə insan lazım olan zəruri hərəkətləri ijra etməyə özünü məjbur edir. Çünki insanların malik olduqları 

hərəkət  və  davranışlar  yeni  qaydada  hərəkət  etməyə  mane  olur,  fəaliyyəti  məhdudlaşdırır.  Bu  isə  onun 

arzusu ilə davranışında, marağı ilə fəaliyyətində ziddiyyət yaranmasına səbəb olur. 

     Özünütərbiyə  sistemli  təlim  müəssisələrində  düz  istiqamətdə,  yəni  cəmiyyətin  tələbləri 

istiqamətində  aparılır.  Belə  ki,  hər  şagird  və  ya  tələbə  kənar  tərbiyə  təsirləri  ilə  yaranmış  adət  və 

münasibətlərin  düzgün  olmadığını,  həm  jəmiyyət,  həm  də  özü    üçün  yararsız  olduğunu  dərk  edir  və  bu 

adətlərin  dəyişdirilməsi  üçün  şüurlu  səy  göstərir.  Bu  prosesə  müəllim  və  tərbiyəçi  rəhbərlik  edir,  ona 

istiqamət verir. 

      İstehsal prosesində isə artıq bu özünütərbiyə motivləri dəyişir. Bu dəyişmə isə müxtəlif istiqamətdə 

gedə  bilər.  Belə  özünütərbiyə  prosesində  mühit  əsas  rol  oynayır.  Belə  ki,  fəaliyyətə  başlayan  şəxs  malik 

olduğu  bilikləri  yeni  fəaliyyət  üsulları  ilə  tətbiq  etməyə  səy  göstərir.  Onun  fəaliyyətinə  isə  müəssisədə 

müxtəlif  münasibətlər  yaranır.  Bura  həm  rəsmi  iş  münasibətləri,  həm  də  qeyri  rəsim  münasibətlər  aiddir. 

Belə  münasibələr  həm  obyektiv,  həm  də  subyektiv  xarakter  daşıyır.  Tətbiq  edilən  ideya,  fəaliyyət  üsulu 

müəssisənin mənafeyinə uyğun olmadıqda o qəbul edilmir. Ümumi işin xeyrinə olduqda isə qəbul edilir. Bu 

«qəbul  edilməmə»,  obyektiv  səbəb  fərddə  müxtəlif  münasibət  yaradır.  Bu  münasibət  hər  kəsə  özünə  və 

özünün malik olduqlarına yenidən nəzər salmağa məcbur edir. Fərd dərk edir ki, özündə yeni keyfiyyətlər 

formalaşdırmalıdır. Bu tələb obyektiv olub müəyyən mənada onun həyatını müəyyən edir. Yəni özüntərbiyə 

obyektiv,  real  həyati  təlabata  çevirilir.  O,  yenidən  tərbiyə  vasitələri  araşdırır  və  özündə  yeni  keyfiyyəelər 

formalaşdırmağın zəruriliyini dərk edir.   Bəzən isə ona qeyri-obyektiv, subyektiv  səbəbələr mane olur. Bu 

vəziyyət də şəxsiyyətdə, onun rəftar və davranışında yeni keyfiyyətlər yaradılmasına səbəb olur. 

Özünütərbiyə  məktəb  illərindən  başlanır.  Belə  ki,  aparılan  bütün  tərbiyə  işi  özünütərbiyə  tələbləri 

yaratmalıdır. Hər şagird verilən əxlaqi tələbi özünün hərəkət və davranışlarında formalaşmağa çalışmalıdır. 

Bu formalaşdırma səyi, fəaliyyəti müəyyən mənada özüntərbiyədir. 

Özünütərbiyə, göründüyü kimi, insanların daxili səyləri ilə bağlıdır. Bu daxili səylər isə xarici təsirlərin 

məzmunu ilə şərtlənir. 

Daxili  səy  həm  də  insanların  psixi  in  ilə  bağlıdır.  İnsan  öz  psixi  inkişafına  nəzarət  etdikdən  sonra 

özünütərbiyə  başlayır.  Ona  görə  də  insanların  şüurlu  surətd  özün  tərbiyəsi  yetkinlik,  insanın  özünüdrk 

etməsi dövründən başlanır. Özünüdərketmə dövründə tələbat özünütərbiyə motivinə çevrilir. Ancaq həyat, 

yaşamaq üçün zəruri olan tələbatlar özünütərbiyə motivinə çevrilə bilər. Bu tələblər insanların yaşadığı və 

fəaliyyət  göstərdiyi  maddi  həyatdan  doğan  tələbatlardır.  Məhz  bu  tələbatlar  əsasında  insanlar  yeni 

keyfiyyətlər  formalaşdırır.  Artıq  şəxsiyyət  özü-özündə  yeni  əxlaqi  keyfiyyətlər  formalaşdırmağa  səy 

göstərir. Bu isə özünütərbiyəni tərbiyədən fərqləndirən əsas və başlıca şərtdir. 

Özünütərbiyə formalaşdırılacaq əxlaqi keyfiyyətin tələb etdiyi yeni keyfiyyətlərlə-şəxsin malik olduğu 

adət və rəftarlara, imkanlara uyğun gəldikdə daha asanlıqla baş verir. 

Özünütərbiyə anlayışı geniş mənada özünütəhsil anlayışını da əhatə edir. Dar mənada isə özüntərbiyə 

jəmiyyətin və fəaliyyətin tələbi əsasında insanın özündə yeni mənəvi keyfiyyətlərin formalaşdırılması və ya 

hər hansı əxlaqi keyfiyyətlərin adət və rəftarından çıxarması prosesidir. 

Özüntərbiyənin  özünüdərketmə,  özünüməcburetmə,  özününəzarət,özünü  ələalma  kimi  anlayışları 

mövcuddur. 

       

---

 

     2.  Özüntərbiyəyə rəhbərlik 

 

Özünütərbiyə  rüşeymləri  tərbiyənin  ilk  məhələlərindən  başlanır.  Yeni  verilən  tərbiyə  tələbləri  şüurlu 

surətdə  mənimsənildikcə,  uşağın  özü  tərəfindən  transformasiya  edildikcə,  özünü  dərketmə,  özünü  məcbur 

etmə meylləri də başlanır. Bu prosesə məhz müəllim rəhbərlik etməlidir. Müəllim tərbiyə tələbləri verdikcə 

uşaq şəxsiyyətinə, onun gücünə də müraciət etməlidir. Yəni tərbiyəçi və müəllim tərbiyə tələbləri ilə tərbiyə 

olunanın  fəaliyyətinə  elə  istiqamət  verməlidir  ki,  onlarda  müstəqillik,  təşəbbüskarlıq,  yaradıcılıq  fəallıq 

yaransın.  Bu  təsirlər  həmçinin  tərbiyə  olunanda  öz  üzərində  səylə  işləmə  arzusu  və  ona  daxili  tələbat  da 

yaratmalıdır. Bu isə tərbiyəçinin tərbiyələndirmə fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. 

Mədəniyyət müəssisələrində isə bu iş daha böyük ustalıq, pedaqoji bajarıq və takt tələb edir. Belə ki, 

mədəniyyət müəssisələrində marağa görə təşkil edilən müxtəlif yaş qruplarında bu işin aparılma səviyyəisi 

də müxtəlif olur. Yaşlılardan ibarət qruplarda bu iş daha mükərəkkəb olur. Belə ki, dövrün aktual ictimai-

siyasi problemləri insanların əxlaqına müxtəlif şəkildə təsir göstərir. 

      İnsanlarda  düzgün  münasibət  formalaşdırmaq,  problemli  situasiyaları  düzgün  dərk  etdirmək, 

rəhbərdən  xüsusi  biliklər, pedaqoji  ustalıq  tələb  edir.  Təşkilatçı, tərbiyəçi  mövjud  şəraiti  obyektiv  şəkildə 

təhlil etməli, şəxsi özünə nəzər salmağa, özü-özünün hərəkət və fəaliyyətini təhlil etməyə məcbur etməlidir. 

Şəxsiyyət  özünü  təhlil  edərək  öz  nöqsanlarını  dərk  etməli  və  ya  özünü  doğru  bildiyi,  amma  cəmiyyət  və 

ətraf mühit tərəfindən qəbul edilməyən şərh, davranış və ya hərəkətlərini görməli, başa düşməlidir. Anjaq 

bundan  sonra  şəxsdə  özünü  tərbiyə  etmə  arzusu  və  meyli  yarana  bilər.  Özünü  tərbiyə  bütün  dövrlərdə 

mövjud olmuşdur. Xüsusən inqilablar və yenidənqurma dövrlərində buna böyük ehtiyaj yaranmışdır. Belə 

ki,  köhnə  ijtimai  münasibətlər  əsasında  formalaşmış  şəxs  yeni  cəmiyyətin  tələblərinə  çətin  alışır,  onda 

çaşqınlıq  yaranır,  yeni  tələbləri  qəbul  edə  bilmir.  Mədəniyyət  müəssisələrinin  tərbiyəvi  fəaliyfəti  belə 

vəziyyətlə daha çox aktuallıq vəsv edir. Mədəniyyət müəssisələrində aparılan tədbirlər vasitəsilə  yeni əxlaqi 

tələblər,  ictimai  münasibətlərin  mahiyyəti  təhlil  edilməli,  onun  daxili  mənzərəsi  insanların  qarşısında 

açılmalı  və  insanlara dərk etdirilməlidir.  Yeni  münasibətlərin  qəbul edilərək  insanların  mənimsənilməsinə 

düzgün  istiqamət  verilməlidir.  Hər  bir  yeni  ictimai  münasibətlər  isə  yeni  əxlaqi  keyfiyyətlər  yaradır  və 

cəmiyyət  üzvlərindən  bu  keyfiyyəti  mənimsəməyi,  ona  uyğun  hərəkət  etməyi  tələb  edir.  Odur  ki, 

özünütərbiyə  də  ictimai  xarakter  daşıyır,  onun  məzmunu  cəmiyyətin  dəyişməsilə  bərabər  gedir.  İşgüzar, 

kamil  və  hərtərəfli  şəxs  isə  mühit  və  onun  yeni  tələbləri  ilə  ayaqlaşmağa,  özündə  zəruri  keyfiyyətlər 

formalaşdırmağa,  lazım  olmayanları  aradan  qaldırmağa  çalışır.  İctimai  həyat  hadisələrində  fəal  iştirak 

etməyə,  ona  bu  və  ya  digər  şəkildə  təsir  göstərməyə  çalışır.  Bu  isə,  əsasən,  insanın  özünün  həyata  olan 

münasibətini başa düşdükdən, dərk etdikdən sonra başlanır. Həyatın insana verdiyi tələbləri, şəxs özü-özünə 

verməyə başlayır. 

      Özüntərbiyə  tələbatının  əmələ  gəlməsində  subyektiv  səbəblər,  amillər  də  mühüm  rol  oynayır. 

Subyektiv  şərtlər  dedikdə  formalaşmış  adətlər,  rəftarlar,  əxlaqi  anlayışlar,  ümumi  inkişaf  səviyyəsi,  iradi 

keyfiyyətlər, maraq, meyl və s. başa düşülür. Bu keyfiyyətlər insanların fərdi keyfiyyətlərində təzahür edir. 

      Özüntərbiyə stimulları maddi və mənəvi olmaqla iki yerə bölünür. Maddi stimullar əmək fəaliyyəti 

və iqtisadi tələbləri ilə bağlı olan stimullardır. Bu stimullar özünütərbiyədə əsas rol oynayır. 

     Mənəvi  stimullara  isə  insanların  mənəviyyata  olan  tələblərindən  doğan  stimullar  daxildir.  Mənəvi 

stimullar da insanların həyatdakı mövqeyindən doğur, maddi təminatla bağlı olur. 

Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar. 

1. Özüntərbiyə stimulları hansılardır? 

2. Mühit özüntərbiyəyə necə təsir edir? 

3. Mədəniyyət müəssisələrində hansı özüniərbiyə imkanları vardır. 

     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---