Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir
Didaktikanın quruluşu və əsas kateqoriyaları
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Didaktikanın quruluşu və əsas kateqoriyaları.
- Didaktikanın qanunauyğunluqları.
- Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar
Didaktikanın quruluşu və əsas kateqoriyaları. Didaktikanın tədqiq etdiyi əsas və mürəkkəb məsələlərdən biri təlim prosesidir. Beləki, məhz təlim prosesində bəşər təcrübəsi özünün müxtəlifliyi ilə birlikdə bilik bacarıq və vərdişə çevrilməsinin obyektiv və subyektiv qarşılıqlı inkişafı baş verir. Bu prosesdə insanlar əqli, əxlaqi, ideya baxımından formalaşır. Öyrənənlərin təşəbbüskarlığı inkişaf etdirilərək obyektiv şəklə salınır, konkret xarakter əlamətlərinə çevrilir. Təlim prosesində bilik bacarıq və vərdişlərə yiyələndirməyə maddi aləmin dərk etdirilməsi və bu əsasda elmi dünyagörüşlər formalaşdırılması zəminində qurulan öyrədən və öyrənən (müəllim-şagird, müəllim - tələbə, usta - şagird və s.) fəaliyyəti qarşılıqlı əlaqədə və sıx fəaliyyət göstərir, biri digərini tamamlayır. Didaktika özündə aşağıdakı komponentləri birləşdirən təhsillə şərtlənir: təlimin məzmunu (öyrədiləcək biliklərin məzmununu və sistemi), öyrədənin fəaliyyəti, öyrənənin fəaliyyəti, öyrənmə və öyrətmənin maddi vasitələri. Didaktikada təhsil məqsədlərinin tam həyata keçirilməsinin aşağıdakı mərhələlərə bölmək olar: 1.Təhsilin mövcud şəraitdəki vəziyyətini – cəmiyyətin təhsil tələblərini, elmin inkişaf səviyyəsini, metodiki rəhbərliyin səviyyəsi və s. – öyrənmək; 2. Təhsil məqsədlərini dərslik, proqram, təlim üsulları və vasitələrində əks etdirmək. 3. Təhsil məqsədlərinin bilavasitə öyrətmə ilə məşqul olan pedaqoq və digər öyrədənlərin fəaliyyəti vasitəsilə həyata keçirmək. 4. Təhsil və təlim məqsədlərini öyrənənlərə şüurlu sürətdə dərk etdirmək və onların özlərini könüllü, müstəqil öyrənməyyə cəlb etmək, özüntəhsil arzu və meyyləri yaratmaq. Biliklərə maksimum səviyyədə yiyələndirmə, öyrənənlərin əqli inkişaf səviyyəsini yüksəltmək üçün bu komponentlərin qarşılıqlı əlaqəsini təmin etmək didaktikanın əsas problemlərindən biridir.
Biliklərə yiyələndirmə mürəkkəb, hər bir öyrətmənin xüsusi metodları olan çətin bir prosesidir. Ona görə də ümumi pedoqoji prosesdən, pedaqoji tələblərdən çıxış edərək öyrətmə qanunauyğunluqlarının müəyyən edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Fəlsəfi qanunlar təbiət, cəmiyyət və insan təfəkkürünün daxili inkişaf qanunauyğunluqlarını əks etdirir. Pedaqoji qanunlarda şəxsiyyət formalaşdırılması, onun əqli, əxlaqi, fiziki və s. cəhətləri özündə birləşdirən inkişaf qanunları əsas götürülür. Yəni pedaqoji qanunlar formalaşdırmanın daxili mahiyyətini, sosiollaşmasını özündə əks etdirir. Didaktika öyrətmə prosesi kimi, ümumi pedaqoji qanunauyğunluqlara istinad edən xüsusi öyrətmə qanunlarına malikdir. Rus alimləri L.V.Zankov «şagirdlərin ümumi inkişafı öyrətmə üsulları, qaydaları ilə şərtlənir» 9 qanununu,S.Q. Şapovalenko «Şagirdlərin inkişafı təlimin xarakteri və onun tələb etdiyi şərtlər əsasında baş verir» 10 kimi didaktik qanunları əsas götürmüşlər. Onlar bu didaktik qanunları müəyyən edərkən K.D.Uşinskinin «əql nə qədər çox faktiki biliklərə yiyələnərsə, bir o qədər onları yaxşı dərk edər, yenidən işləyər, bununla da o, inkişaf etmiş və guclü olar» müddəasına əsaslanmışlar. Uşinskinin pedaqoji və psixoloji təhlilinə istinad edən L.V.Zankov və S.Q.Şapovalenkonun yuxarıdakı müddəaları dərketmənin inkişafının ümumi qanunu kimi qəbul edilib. Didaktikanın qanunauyğunluqları özündə aşağıdakıları birləşdirir: 1.
Təlim prosesinin müxtəlif elementləri arasındakı qarşılıqlı keyfiyyət əlaqəsini üzə çıxarmaq məqsədilə təhlillər aparmaq. Bu təlim prosesinin qanunauyğun dərk olunmasının ilk emprik səviyyəsidir. Bu yolla təlimdə öyrənənlərin fəallığı qanunu müəyyən edilmişdir. 2.
Öyrənilən hadisə və onun daxili əsaslı struktur əlaqələrinin açılması, qanunu. Bu onu ifadə edir ki, yeni anlayış formalaşdırılması öyrənənlər üçün vacib, təxirə salınmaz olduqda baş verir. Yəni yeni faktın öyrənilməsi ehtiyacı yaradıldıqdan sonra öyrənmə səmərəli nəticə verir, elmin əsas anlayışları və qanunları öyrənənlərin dərk etmə səviyyəsini nəzərə almaqla səmərəli mənimsədilir. 3.
səmərəliyini təmin edir. Pedaqoji prosesdə bəzən qanunla onun şəraiti və şərtləri arasında uyğunsuzluq yaranır. Ümumiyyətlə isə didaktik qanunlar həmişə həmin prosesin baş verdiyi şəraitlə qarşılıqlı əlaqədədir. Pedaqoji qanunauyğunluqlar şəraitdən asılı olaraq gah həyata keçirilmiş prinsip kimi, gah da ənənəvi qaydaların həyata keçirilməsi kimi çıxış edir. Məhz şəraitlə qanunun qarşılıqlı əlaqəsi insanlara təbiət və cəmiyyət qanunlarından öz məqsədləri üçün istifadə etmə imkanı verir. Bu qanun elmi pedaqoqikada çoxdan istifadə edilir. Qabağcıl və təcrübəli müəllimlər öyrətmə prosesində öyrənənləri bilik, bacarıq və vərdişlərə daha səmərəli şəkildə yiyələndirmək üçün qanunla onun şərtləri arasındakı
9 Л.В.Занков «Дидактика и жизнь» М.1968. 10 С.Г.Шаповаленко, «Методика преподавания химии в средней школе», М.,1963,с.646
əlaqənin təzahürü üçün geniş imkan yaratmağa çalışır. Yəni öyrənilən hadisə və fakt həmin sahənin daxili struktur mahiyyəti, əsas anlayışları ilə əlaqələndirilir. Didaktika – öyrətmə prosesi əsasən ilk əlamətinə görə xarakterizə olunur: bir tərəfdən öyrətmə prosesində məqsədyönlülük, ciddi ardıcılıq gözlənilir, digər tərəfdən isə öyrənmələrə yaradıcı fəallıq, axtarıcılıq, müstəqil fəaliyyət göstərmək üçün imkan yaradılır. Bu isə didaktikanın dialektikliyidir. Dialektikanın dialektikasının göstəriciləri isə öyrənənlərin əqli inkişafı, biliklərini dərinləşdirmək və genişləndirmək səyləri, formalaşan elmi dünya görüş təşkil edir. Yuxarıda deyilənlərdən belə gənaətə gəlmək olar ki, didaktika uşaqların – öyrənənlərin şüurlu fəaliyyətinə istinad edən sistemli şəkildə biliklərə yiyələnmə, bu əsasda bacarıq və vərdişlər formalaşdırılmasından ibarət olan təhsil prosesini öyrənir. Onun predmetini öyrətmə prosesi, onun qanunları, mənimsəmə prosesində didaktik qanunauyğunluqların mahiyyətinin açılması bu qanunların həyata keçirilməsi şərtlərinin tədqiqi təşkil edir. Müasir didaktika sübüt etmişdir ki, təlimin səmərəliyi təkcə yiyələnmiş bilik, bacarıq və vərdişlərin həcmi ilə deyil həmçinin materialların mahiyyətinin dərk edilməsi; qanun və qanunauyğunluqların şüurlu sürətdə mənimsənilməsi səviyyəsi ilə də ölçülür. Didaktika tədrislə bu əlaqənin qarşılıqlı təsiri şərtlərini, mahiyyətini açır. Biliksizlikdən bilikliyə, bacarıqsızlıqdan şüurlu sürətdə biliklərin tətbiqinə istinad edən bacarıqlılığa çevrilməsi yollarını, səmərəli vasitələrini tədqiq edir. Təlimin qanunauyğunluqlarını tədqiq edən didaktika müxtəlif tədris fənləri üzə çıxarır. Belə ümumi qanunauyğunluqlardan biri tədris etmə ilə öyrənmə arasındakı əlaqədədir. Öyrədənin, müəllimin rəhbərliyi altında hər hansı elmi məlumatın mənimsənilməsi prosesində elmi məlumat, öyrənilən məsələ şüurlu sürətdə dərk edilir, onun əsas və köməkci əlamətləri və xüsusiyyətləri haqqında təsəvvür yaradılır, həmin hadisə və ya faktın digər hadisə və faktlarla qarşılıqlı əlaqələri üzə çıxarılır, təcrübi əhəmiyyəti dərk etdirilir, tətbiqi yolları öyrədilir, uyğun məlumatların gələcəkdə öyrədilməsi üçün baza, zəmin yaradılır. Öyrətmə qanunauyğunluqlarını tədqiq edərək didaktika yaş və uşaq psixologiyasının inkişaf haqqındakı elmi müddəalarına istinad edir, öyrətmədə psixi proseslərin inkişafı qanunauyğunluqlarından istifadə edir. Bu nöqteyi nəzərdən didaktika üçün pedaqoji psixologiya əhəmiyyətli rol oynayır. Pedaqoji psixologiya uşaqların təlim və tərbiyə prosesində inkişafı qanunauyğunluqlarını açır, bu prosesdə uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasına verilən psixoloji tələblərin mahiyyətini uşaqların inkişafı qanunları əsasında izah etsin. Didaktikanın tədqiq etdiyi ümumi qanunauyğunluqlar bütün fənlərin tədrisinin xüsusi cəhətlərini əhatə etmir. Bu spesifik xüsusiyyət və cəhətləri xüsusi metodikalar tədqiq edərək üzə çıxarır. Deməli xüsusi didaktikalar didaktikanın ümumi müddəalarına istinad edərək ayrı-ayrı fənlərin tədrisinin spesifik xüsusiyyətlərini üzə çıxarır. Digər tərəfdən xüsusi didaktikalar həmdə ümumi didaktikanın konkret tətbiqi sahəsi kimi çıxış edir, onun zənginləşməsinə, inkişafına səbəb olur. Belə ki, xüsusi didaktikalarda baş vermiş hər hansı yenilik ümumiləşdirilərək ümumi didaktikaya ötürülür və burada isə yeni didaktik qanun kimi tədqiq edilir. Ümumi didaktik qanunlar öyrətmə mövcud olan bütün sahələrdə tətbiq edilir. Sistemli təlim müəssisələrində olduğu kimi digər müəssisələrdə də öyrətmə xarakterli işlərdə didaktikanın qanunları tətbiq edilir. Məsələn mədəniyyət müəssisələrində müxtəlif tip dərnəklərdə, istehsal prosesində usta – şagird münasibətlərində, islah əmək koloniyalarındakı təlim xarakterli işləri, yeni tamaşaların hazırlanması, istehsal prosesinə yeniliklərin tətbiqi və s. bu qəbilədən olan işlərdir. Didaktika nəzəriyəsi istehsalın tələbi, yeni ictimai iqtisadi tələblər əsasında dəyişir, inkişaf edir.
1. Didaktikanın mahiyyətini izah et. 2. Didaktik kateqoriyaları təhlil et. 3. Gələcək fəaliyyət sahədə didaktik məşğələləri təhlil et. Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|