Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

TƏRBİYYƏNİN  ÜSULLARI 

 

Mütərəqqi  fikirli  pedaqoqlara  görə  insan  mürəkkəb  məxluq  olub,  onun  tərbiyəsi  müxtəlif  psixoloji 

amillərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranır və formalaşır. Tərbiyəvi anlayışlar iradə, adət və hiislər əxlaqın 

təşəkkülündə  eyni  dərəcədə  əhəmiyyətli  yer  tutur.  İnsanın  müəyyən  tərbiyə  tələblərinə  uyğun  surətdə 

hərəkət etməsi üçün onun həmin tələblər haqqında düzgün təsəvvürü və anlaјışları olmalıdır. 

Çox  zaman  insanların  düzgün  olmaјan  hərəkət  və  davranışlarına  səbəb  onların  tərbiyə  norma  və 

qaydaları haqqında düzgün məlumata malik olmamasıdır. Əxlaq normaları və davranış qaydaları aid səhv

 

və 

dolaşıq fikirlər düzgün olmayan hərəkətin baş verməsinə səbəb olur. Hələ kiçik yaşlarında uşaqdan düzgün 

davranış tələb etməzdən əvvəl, düzgün və səhv hərəkətin nədən ibarət olduğunu başa salmaq lazımdır. 

Əxlaq  normaları  haqqında  biliklər,  xüsusən,  həјat  təcrübəsi  az  olan  uşaq  və  yeniyetmələr  üçün 

zəruridir. Həmin biliklərə yiyələndikcə tədricən uşaqda inam yaranır o, inanır ki, həqiqətən bu cür hərəkət 

etmək  düzgündür  və  lazımdır.  Nəticədə necə  hərəkət etmək  haqqında  onda  müəyyən  anlayışlar  yaranır  bu 

anlayışlara  uyğun  hərəkət  etməyə    inam  formalaşır.  Bu  isə  insanlarda  formalaşacaq  əşidənin,  inamın 

başlanğıcı olur. Formalaşmış əqidə isə hərəkətlərə rəhbərlik edir, ona istiqamət verir. Tərbiyəçinin rolu nə 

qədər əhəmiyyətli yer tutsa da əqidənin təşəkkülü anlayışlardan başlanır. 

Əqidənin gücü ondadır ki, insanda müəyyən əxlaqi tələb haqqında inam yaranmışsa, artıq ona həmin 

tələbə uyğun hərəkət etməyi xatırlatmaq və ya ona nəzarət etmək tələb olunmur. Uşaq, yeniyetmə və böyük 

həmin  əxlaqi  tələbə  əməl  etməyi  özünə  borc  bilir  və  heç  bir  nəzarət,  təşəkkür  gözləmədən  onu  icra  edir. 

Məsələn, tramvayda və başqa minik vasitələrində yer vermək, tələb olunan yerdə başqalarına kömək etmək, 

zibili zibil yeşiyinə atmaq, küçədə ağacları sındırmamaq, yaşıllığı tapdalamamaq, ictimai yerlərdə bərkdən 

danışmamaq,  rəftarlarında  nəzakətli  olmaq  və  s.  Görgəmli  tarixi  şəxslərin  fəaliyyətində  onların  möhkəm, 

yenilməz  əqidələrinin  əsas  hərəkətverici  qüvvə  olduğuna  aid  çoxlu  misal  kətirmək  olar.  Əqidə  yuxarı 

yaşlarda  təşəkkül  tapsa  da  onun  əsası  kiçik  yaşlarından  başlanır.  Yuxarıda  yazılanlar  tərbiyənin  bir 

cəhətvdir,  əvvələn  hər  bir  tərbiyə  anlayışı  əqidə  şəklinə  düşmür,  xüsusən  uşaq  və  yeniyetməlik  dövrüvdə 

dərk  etdirilən  hər  bir  əxlaqi  anlayışın  tezliklə  tərbiyə  olunanın  hərəkətlərinə  rəhbərlik  edən  əqidəyə 

çevriləcəyini yəqin etmək olmaz. İkincisi bir çox hallarda insan iradəsinin zəifliyi üzündən yaxşı niyyətini 

icra edə, yerinə yetirə bilmir; yaxşı arzular arzu olaraq qalır. Beləliklə əxlaqi biliklə əxlaqi davranış arasında 

ayrılıq əmələ kəlir. Belə nöqsan həm uşaqlarda, həm də yaşlı adamlarda olur. 

Uşağın  tərbiyəsinin  formalaşması,  anlayışların  rəftar  və  adətlərə  çevrilməsi  üçün  möhkəm  iradəyə 

malik olması  mühüm şərtlərdən biridir. Davranış qaydaları, normaları naqqında biliklə yanaşı tərbiyəçi bu 

biliklərin, anlayışların onların hərəkət və adətlərinə keçməsinə, çevrilməsinə nail olmalıdır. Bu işdə isə iradə 

əhəmiјјətli yer tutur. Deməli tərbiyələndirmədə düzgün anlayışla möhkəm iradə eјni dərəcəli əhəmiјјət kəsb 

edir. 

Tərbiyənin formalaşmasında iradi gərginliklə ifadə olunan şüurlu hərəkətlərlə yanaşı, adətlər də böyük 

yer  tutur.  Bir  çox  mədəni  davranışlar  -  qadına,  uşağa  qocaya,  əlilə  hörmət  etmək,  biri-birilə  salamlamaq, 

mədəni  ifadələr  işlətmək,  rejimlə  yaşamaq,  qoyulmuş  qaydalara  əməl  etmək,  işləyəndən  sonra  iş  yerini 

səliqəyə salmaq, səliqəli və təmiz  qeyinmək, məişətdə təmizkarlıq və s. məhz adətlər əsasında ifadə olunur. 

Ümumiyyətlə  insanların  həyat  və  fəaliyyətində  adətlər  çox  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  Adətlər  insanın 

diqqət və iradəsini gərginlikdən müəyyən dərəcədə azad edir, hərəkətlər avtomatiq icra olunur. 

Adətlər  insanın  diqqət  və  iradəsini  gərginlikdən  müəyyən  dərəcədə  azad  edir.  Çünki  adət  olunan 

hərəkətin  ifası  hər  insanda    gərginlik  tələb  etmir.  O,  avtomatik  icra  olunur.  Adət  edilmiş  hərəkəti  icra 

etməmək özü çətin olur (məsələn yeməkdən əvvəl əlin yuyulması və s.), insanda narahatlıq yaradır.  

Müasir pedaqogikada tərbiyənin aşağıdakı üsulları mövcuddur: 

1. İnandırma. 

2. Alışdırma. 

3. Rəğbətləndirmə və cəzalandırma. 

4. Müəllimin - tərbiyəçinin şəxsi nümunəsi. 

 

1. İnandırma üsulu 

İnandırma  üsulu,  düzgün  tərbiyə  tələblərinin  nədən  ibarət  olmasını  izah  etmək  və  onların  icrasının 

zərurliyinə  tərbiyə  olunanları  inandırmaq,  bu  haqda  onda  əqidə  yaratmaq  üçün  istifadə  edilən  yol  və 

vasitələrə  deyilir.  İnsanın  möhkəm  əqidəyə  müxtəlif  şəraitdə  yiyələnirlər.  Məktəbdə  bu  iş  təlim,  həmçinin 

sinifdən  və  məktəbdənkənar  tədbirlər  prosesində  aparılır.  Təlim  prosesində  bu  iş  müxtəlif  fənlərin  tədrisi  

zamanı həyata keçirilir. Məktəbdənkanar tədbirlər prosesində isə inandırma əxlaqi söhbətlər fərdi söhbətlər 

fərdi  söhbətlər,  tərbiyə  məsələlərinə  dair  məruzə  və  mühazirələr,  disputlar  və  bədii  əsərlərin  müzakirəsi 

vasitəsilə  keçirilir.  Mədəniyyət  və  incəsənət  müəssisələrində  isə  əxlaq  normalarının  doğruluğuna,  onun 

---

həyatın  tələblərindən  irəli  gəlməsinə  inam  təlim  tipli  məşğələlərdə,  müxtəlif  xarakterli  dərnəklərdə, 

yaradıcılıq  birliklərində  yaradılır,  tərbiyə  olunur.  Təlim  tipli  məşğələlər  və  dərnəklərdə  materialların 

məzmunu  tərbiyə  tələblərinə,  cəmiyyətin  tərbiyə  ideyalarına  uyğun  şəkildə  tərtib  edilir.  Məzmun  özü 

mövcud  tərbiyə  tələblərinə,  əxlaq  normalarına  uyğun  hərəkət  etməyin  vacibliyini  tətbiq  edir.  İnandırma 

üsulunun  əxlaqi  söhbətlər  formasından  tərbiyə  ilə  məşğul  olan  bütün  adamlar,  tərbiyəçilər  müəllimlər, 

gənclər təşkilatı, işçiləri və başqaları geniş istifadə edirlər. 

 Əxlaqi  söhbətlərin  mahiyyəti    ondan  ibarətdir  ki,  pedaqoq  müəyyən  əxlaqi  məsələni  canlı  söhbət 

şəklində şərh edir, müəyyən  ardıcılıqla tərbiyə edilənlər qarşısında əxlaq məsələlərinə dair müvafiq suallar 

qoyur,  onların  bu  məsələ  haqqındakı  fikirlərini    aşkara  çıxarır,  dürüstləşdirir  və  dəqiqləşdirir,  həmin 

məsələnin  mahiyyəti  haqqında  düzgün  anlayış  yaradlır.  Müəllim  təlim  prosesində  təlim    materialları  ilə 

əlaqədar olaraq müəyyən əxlaqi söhbətlər aparır, amma söhbətlər dərsin bir hissəsi kimi çıxış edir. Əxlaqi 

söhbətlər  həm  də  dərsdən  kənar  vaxt  aparılardı.  Əxlaqi  söhbətlər    siniflə,  bir  qrup  şagirdlə  və  bir  qrup 

adamlarla  aparıla  bilər.  Mövzu  əxlaq  normaları    və  qaydalarından  şagirdlər  üçn    qaydalardan  və  müxtəlif 

tərbiyə  problemlərindən  götürülə  bilər.  Hər  sinifin  və  ayrı-ayrı  adamlar  qrupunun  öz  yaşına  uyğun  əxlaqi 

söhbət  keçirilir.  Hər  bir    tərbiyəçi  sinif  rəhbəri,  sinif  müəllimi  və    tərbiyəilə  məşğul  olan  digər  şəxslər  

söhbətləri əvvəlcədən planlaşdırılmalıdır. Əxlaqi söhbətləri aşağı siniflərdə sinif müəllimi, yuxarı  siniflərdə 

isə sinif rəhbəri, məktəbdənkanar tərbiyə müəssisələrində isə tərbiyəçi və təlimatçılar aparmalıdırlar. 

Nümunə əxlaqi söhbətlərdə əhəmiyyətli yer tutur. Söhbət aparılan qrupun və ya kollektivin həyatından 

gətirilən müsbət və mənfi faktların təhlili də əxlaqi söhbətin  daha canlı təsir bağışlayır. Mənfi faktları təhlil 

edərkən  qrupun  və  ya  kollektivin  şüurlu  surətdə  pisliyin  mahiyyətinin  dərk  etməsinə,  həmin  pis  hərəkəti 

tənqid etməsinə nail olmaq lazımdır. 

Əxlaqi söhbətlər tərbiyəçi və ya müəllimin giriş sözləri ilə başlanır, o söhbətin mövzusu və məqsədini 

şərh edir, sonra mövzu ətrafında tərbiyə olunanların məlumatlarını üzə çıxarır, alınan cavabları təhlil  edərək 

müəyyən nəticəyə gəlir. 

Tərbiyə olunanları söhbət vaxtı fəallaşdırılması, onların şəxsi münasibətlərinin üzə çıxarılması tərbiyə 

işinin  səmərəliyini  dana  da  artırır.  Əxlaqi  söhbətlər  həmçinin  mədəniyyət  müəssisələrində  də  aparılır.  Bu 

zaman  əxlaqi  söhbətlərin  mövzusunu  insanların  iş  fəaliyyəti,  yerinə  yetirəcəkləri  rəsmi  -  iş  münasibətləri, 

fəaliyyətin tələb  etdiyi  yoldaşlıq,  dostluq,  qarşılıqlı  yardım  münasibətləri təşkil edir.  Bu həm  ayrıca tədbir 

şəklində və yaxud da böyük tədbirin bir hissəsi kimi aparıla bilər. 

Tərbiyə işində əxlaqi söhbətlərlə bərabər fərdi əöhbətlər də əhəmiyyətli yer tutur. Bu tək-tək şəxslərlə 

aparılan əxlaqi söhbətlərdi.  

Fərdi  söhbətlər,  adətən  tərbiyə  olunan  tərəfindən  müəyyən  əxlaq  norması  pözulduqda,  onun 

hərəkətlərində xoşa gəlməz hallar müşahidə edildikdə aparılır. Burada məqsəd tərbiyə olunanı pis hərəkəti 

ətrafında  düşündürməkdən  və  əxlaqi  nöqsanın  baş  vermə  səbəbini,  şəraitini  üzə  çıxarar,  onları  aradan 

qaldırmaqdan ibarətdir. 

Fərdi  söhbət  danlağa  çevrilməməlidir.  Danlaq  cəza  tədbiridir,  fərdi  söhbət  tərbiyə  olunana  pis 

hərəkətlərini başa salmaq üsuludur. Fərdi söhbət  aşağıdakı şəkildə aparılmalıdır. 

Fərdi söhbət can sıxıcı, uzun - uzadı aparılmamalıdr. 

Fərdi söhbət tərbiyəçi və müəllimdən ustalıq tələb edir. 

Bir çox halda pis hərəkətin tərbiyə olunanın özünün izah etməsi tələbindən başlanması müsbət nəticə 

verir. Bu tərbiyə olunanın fərdi-psixoloji xüsusiyyətlərindən asılıdır. 

Məruzə  və  mühazirələr  əxlaqi  söhbətdən  fərqli  olaraq  daha  keniş  şəkildə  və  sistemli  şərh  yolu  ilə 

keçirilir. Bu ən çox yuxarı sinif şagirdləri və geniş zəhmətkeş kütlələrlə aparılır. 

Əxlaqi mövzuda məruzə və mühazirələrdən həm məktəblərdə həm də mədəniyyət və məktəbdənkənar 

tərbiyə müəssisələrində keniş istifadə olunur. 

Məruzə  və  mühazirələrin  mövzusunun  materialları  böyük  şəxsiyyətlərin  həyat  və  fəaliyyətindən, 

cəmiyyət adamlarının gündəlik həyatından, ədəbiyyatından alınır, dövrün aktual tərbiyə problemlərinə həsr 

edilir.  Mədəniyyət müəssisələrivdə məruzə və münarizələr əxlaq, vətənpərvərlik və s. ideya-siјasi tərbiyəyə 

xidmət edir. Bu müəsisələrdə aparılan məruzələr ayrı-ayrı siyasi partiyaların mübarizəsi, dövlətin və xalqın 

həyatında tutduğu mövqeyə vətən uğrunda gedən mübarizələrə həsr edilir. 

Məruzələri  bir  çox  hallarda  tərbiyə  olunanların  özünə  də  tapşırmaq  olar.  Bu  zaman  müəllim  və 

tərbiyəçi ona rəhbərlik etməlidir. 

Məruzə  və  münarizədən  sonra  aydın  olmayan  məsələlər  barədə  suallar  verilməsinə  imkan  yaratmaq 

lazımdır. Bəzən tərbiyəçinin izahatına, ümumləşdirici çıxışına ehtiyac da yarana bilər. 

Disputlar  müəyyən  əxlaqi  məsələlər  naqqında  adamlar  arasında  rəy  mübadiləsi  keçirməkdır.  Belə 

mübahisələr şəklində aparılan disputlar tərbiyə olunanların əxlaqi görüş və davranışarına daha qüvvətli təsir 

---