Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

Bu  prinsip  təlimi    öyrənənlərin    inkişaf    səviyyəsinə  –  psixoloji,  fizioloji    və    intellektual  –  uyğun 

şəkildə  qurmağı  tələb    edir.    İnsanların  inkişaf    səviyyələri  qarşılıqlı    əlaqə  və    vəhdətdə  gedir.  Yəni  yaş  

artdıqca uşaqlar həm fiziki cəhətdən inkişaf edirdə, həm psixoloji prosesləri, ona görə anlama  səviyyə artır. 

Digər tərəfdən təlim prosesində getdikcə mürəkkəbləşən biliklərə yiyələnirlər, yəni intellektual imkanları da 

artır tədris ediləcək elmi məlumatlar, və vasitələri müəyyən edilir. 

Gücə  müvafiqlik  həmçinin    asılanacaq  bacarıq  və  vərdişlərdə  də    nəzərə        alınır.  Bu  təlimin   

səmərəliyini təmin edən mühüm prinsiplərdən biridir.  

Təlim  materiallarının  seçilməsi ilə  bərabər səmərəli  mənimsədilməsin təmin edən  üsullar, onların 

məzmunu da mürəkkəbləşir. Müxtəlif yaş  səviyyələrində mənimsəməyə münasibət, maraq da  müxtəlifdir. 

Əgər  orta  ümum  təhsil      məktəblərində    mənimsəmə,  biliklərə    yiyələnmə,  yiyələnmiş  biliklərə  müvafiq 

bajarıqlara, vərdişlərə  yiyələnmə  məcburidirsə  sonrakı  mərhələdə bu   könüllü xarakter alır.  Beləki peşə  

seçmə insanların müstəqil şəkildə biliklərə yiyələnməsi, yaradıcılıq işləri, təkmilləşmə prosesləri buna misal 

ola bilər. Bu  mədəniyyət  müəssisələrində  mövcud olan marağa görə  təlim  işlərinə də  aiddir. Mədəniyyət  

müəssisələrində  təşkil  edilən  müxtəlif  növ  məşğələlərdə    mənimsəmə    səviyyəsini    yüksəltmək  üçün  

öyrənənlərin  gücünə  müvafiq,  intellektual  tələblərinə  və  səviyyəsinə  uyğun  maraqlı  təlim  materialları  və 

səmərəli  təlim  üsulları  seçilməlidir.  Bu  üsullar    öyrənənlərin  yaş  səviyyələrinə  uyğun  olaraq  onların 

inkişafını  düzgün    istiqamətləndirməli  onu  öz  arxasınca    aparmalıdır.  Öyrənənlərin  marağlandığı    təlim  

məşğələlərini  daha    səmərəli,  inkişaf  etdiriji,    qurmaq  təlim    materialının  məzmununa,  həmçinin  

öyrənənlərin intelektual  səviyyəsinə  müvafiq üsullar  seçilməsindən də çox  asılıdır. Müvafiqlik  prinsipi  

müxtəlif yaş  səviyyələrində aşağıdakı  qaydalarda ifadə  olunmuşdur: məlumdan  məchula:  asandan çətinə; 

sadədən  mürəkkəbə;   ümumidən  xüsusiyyə. 

Fərdi yanaşma. 

Təlim prosesində gücəmüvafiqliklə bərabər fərdi yanaşma da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Mənimsəmə 

səviyyəsini yüksəltmək ayrı-ayrı yaş dövrlərində - siniflər, kurslar, dərnəklər və sairdə-öyrənənlərin, təlim 

alanların ümumi inkişaf və yaş xüsusiyyətləri ilə yanaşı fərdi xüsusiyyətlərini də nəzərə almağı tələb edir. 

Eyni yaş dövründə insanların ümumi cəhətləri ilə yanaşı fərdi – xüsusi cəhətləri də mövcuddir. Belə ki, eyni 

yaşlı insanlar müxtəlif fiziki inkişaf, psixi xüsusiyyətlərə malikdir. 

Təlim prosesində məhz fərdi xüsusiyyətlər nəzərə alınmalı, hər kəsə bu  fərdi imkanlara uyğun olaraq 

yanaşılmalıdır. Məsələn eyni sinifdə oxuyan eyni yaşlı uşaqlardan bəzilərinin görmə hafizəsi, birinin nəzəri 

hafizəsi  və  s.  qüvvətlidir;  birinin  təfəkkürü  güclüdür,  tez  düşünür,  nətijə  çıxarır,  digəri  nisbətən  ləng 

fikirləşir;  biri  problemdən  qorxur,  digəri  həll  etməyə  problem  axtarır    və  s.  Təlim  prosesində  bu 

xüsusiyyətlər nəzərə alınmazsa təlim müvəffəqiyyətinə də nail  oluna bilinməz. 

Bu cəhətlərin nəzərə alınmasında əsas məqsəd zəif  cəhətləri aradan qaldırmaq, qüvvətli tərəfləri daha 

da  inkişaf  etdirərək  təlim  səviyyəsini  yüksəltməkdən  ibarətdir.  Fərdi  yanaşma  müxtəlif  səviyyəli 

öyrənənlərin  hamısı  üçün  zəruridir.  İnsan  inkişaf  edib  dəyişdikjə  ondakı  fərdi  xüsusiyyətlər  də,  onların 

səviyyəsi də dəyişir. 

Fərdi  yanaşma  prinsipindən  mədəniyyət  müəssisələri,  istehsal    müəssisələri,  incəsənət  və  digər 

müəssisələrdə  təşkil  edilən  təlim  məşğələlərində  də  istifadə  edilir.  Məsələn,  müxtəlif  yaşlılar  üçün  təşkil 

edilmiş rəqs dərnəkləri, musiqi dərsləri, xarici dil dərnəkləri, biçmə-tikmə və s. kimi məşğələləri gostərmək 

olar. Bu dərnəklər müxtəlif yaş və intellektual səviyyəli insanlar üçün təşkil edilir. Bunlar sırf təlim işləridir. 

Ona görə də həmin məşğələlərdə təlimin digər prinsipləri kimi yaşauyğunluluq prinsipi də tətbiq edilir.   

Əyanilik prinsipi. 

Bu prinsip dərk etməni real əyşa və ya hadisələr, faktlar üzərində qurmağa deyilir. 

 Məşhur  çex  pedoqoqu  Y.A.Komenski  əyaniliyə  yüksək  qiymət  verərək  onu    müəllimlər  üçün  «qızıl 

qayda» adlandırılmışdır. Qeyd etmişdir ki, mənimsəmə prosesində nə qədər çox hiss üzvləri iştirak edərsə 

qavrama bir o qədər səmərəli olar. 

Mənimsənilən  materialın  konkret  əşya  və  hadisələr  üzərində  qurulması,  onun  haqqındakı  məlumatı 

dəqiqləşdirir, daha da  aydın və dürüst  dərk etmə imkanı yaradır. Əşya haqqında (məlum olmayan) şifahi 

sözlə  məlumat  əvəzinə  özünün  təqdim  olunması  mənimsəmədə  eyni  zaman  da  bir  neçə  hiss  üzvünün 

iştirakını təmin etdiyi üçün, əşya aydın mənimsənilməklə yanaşı uzun müddət yadda qalır, hafizədə özünə 

daha  möhkəm  yer  edir.  Bu  həmçinin  materialın  şüurlu  mənimsənilməsinə  də  imkan  yaradır.  Hər  kəsə 

öyrəndiyini görmə, toxunma, üzərində iş aparma imkanı verilir. 

Əyanilik  təlimin  bütün  sahələrində,bütün  mərhələlərində  aktualdır.  Bu  əsasən  əşya  və  ya  hadisə 

haqqında ilk tanışlıq zamanı müsbət nəticə verir. Təhsil müəssisələrində bu əvvəlcədən düşünülmüş xüsusi 

sistem əsasında aparılır. 

Mədəniyyət  və  incəsənət  müəssisələrində  aparılan  təlim    tipli    məşğələlərdə  də  bu  xüsusilə  nəzərə  

alınmalıdır.  Məsələn    musiqi,  dərnəklərində  musiqi    alətini  tutma,  ifanın  xüsusi    elementləri  müəllim 

---

tərəfindən  göstərilməklə  yanaşı  xüsusi  şəkillər    vasitəsilə  də    çatdırılmalıdır.  Rəqs    dərnəklərində  rəqsin 

özünü, ifa tərzlərini əks etdirən şəkil və  plakatlardan istifadə edilməlidir. 

Yallılar və gənclər üçün texniki və digər yaradıcılıq dərnəklərində isə  vəziyyət başqadır. Beləki, bu 

dərnəklərdə irəli sürülən hər bir «yeni»  mütləq köhnənin  üzərində onun yenidən təhlili və  tərkibi üzərində 

qurulur. Burada da əyani  şeylərlə yanaşı onun şəkli, sxemi, maketi üzərində də  işləmək olar.  

Deməli  əyanilik  təlimin  bütün  səviyyələrində  biliyin  asan  mənimsənilməsini,  əşya  və  hadisələr 

haqqında  düzgün  təsəvvürlər  yaranmasını,  nitq  və  təfəkkür  inkişafını,  biliklərin  uzun  müddət    hafizədə 

qalmasını,  dərsin    maraqlılığını  öyrənənlərin  fəallığını  və  s.  təmin  edir.  Bu  prinsip  öyrənənlərin  yaş, 

intelektual, ümumiyyətlə inkişaf səviyyələrinə uyğun şəkildə tətbiq edilməlidir. 

Şüurluluq və fəallıq prinsipləri. 

Yeni  materialı dəlil və  sübutlarla, isbatlarla  öyrənməyə fəal surətdə bilik əldə etmə, biliklərini tətbiq 

etməyə şüurluluq və fəallıq  deyilir. Bu prinsipi pedaqoqika tarixində  inqilabi bir prinsip adlandırmaq olar. 

Beləki,  uzun  müddət  mənimsəmədə  doqmatik  prinsip  hökm  sürmüşdür.  Şüurluluq  və  fəallıq  prinsipi  də 

məhz bu prinsipə qarşı qoyulmuşdur. Şüurluluq prinsipi əsasında öyrənənlərin təfəkkürünə tez-tez tələblər 

verilir, onlar düşünərək məntiqi nəticələr çıxarılmağa məcbur edilirlər. Bu isə onlara  öyrəndikləri bilikləri 

istənilən  zaman  sübut  edə  bilmə  imkanı  verir.  Materialın  mənimsənilməsi  zamanı  öyrənənlərin  təhlillərə, 

müqayisələrə,  səbəb  və  nəticə  əlaqələrinin    araşdırılmasına  cəlb  edilməsi  onların    mənimsəməyə  şüurlu 

münasibətilə yanaşı  fəallığını da artırır. Təlim prosesində, ümumiyyətlə öyrənmə prosesində şüurluluq və 

fəallığı  təmin  etmək üçün  öyrəniləçək hər  material qarşıya  problem şəklində qoyulmalı və öyrənənlər 

onun həllinə cəlb edilməlidir. Bu zaman öyrənənlər yeninin bütün mümkün əlaqələrini axtarır, müqayisələr 

edir  yeni–yeni  əqli nəticələr çıxarmağa çalışırlar.  

Mədəniyyət müəssisələrindəki  təlim işlərində də öyrətmə  məhz bu prinsip  əsasında aparılır. Marağa 

görə  təşkil    edilmiş  dərnəklərdə  bu  xüsusilə  qabarıq  şəkildə  üzə  çıxır.  Çünki  bu  dərnəklər  özləri 

problemlilik, axtarıcılıq tələbləri əsasında qurulmuşdur. Burada şüurluluq fəallıqla müstəqillik axtarıcılıqla 

daha  qabarıq  şəkildə    birləşir.  Deməli  təlimdə  şüurluluq  və  fəallıq  həm  də  təlimin    müxtəlif    səviyyə  və 

formalarında  öyrənənlərin həmdə  müstəqilliyini inkişaf etdirir, onlarda hadisə və faktlara  sərbəst  yanaşma 

bacarığı    formalaşdırır.  Bu  cür    mənimsənilmiş  biliklər  inamlı  olur,  hafizədə  möhkəm  qalır,  düzgün 

dünyagörüşün əsasını qoyur. 

Şüurlu sürətdə mənimsənilmiş bilikləri istənilən zaman, lazım gəldikdə tətbiq etmək də asan olur. Bu 

isə  əvvəlcə  müxtəlif  təlim    çalışmalarında  həyata  keçirilir,    öyrənmənin  müxtəlif    səviyyələrində 

genişləndirilir. Buna isə mədəniyyət müəssisələrində marağa görə məşğələlərdə daha  geniş imkan vardır. 

Beləki  hər  hansı  yaradıcılıq  işində  (dərnəklərdə)  yeni,    məhz  əvvəlki,  insanların    təlim  prosesində 

mənimsədikləri bilikləri  üzərində qurulur. Daha doğrusu təlim prosesində biliklər tətbiq edilərək onun yeni 

cəhətləri axtarılır, araşdırılır. 

Şüurlu    mənimsənilmiş  biliklər  həmçinin    öyrənənlərin  nitqini  inkişaf  və  tərbiyə  edir.  Hər  kəs  

öyrəndiyi məlumatı şifahi və ya yazılı şəkildə şərh etmək üçün söz axtarır, cümlə qurur, fikrini  məntiqi və 

ardıcıl şəkildə tfadə  etməyə çalışır. Bu isə  öyrənənlərin nitqini və  məntiqi  təfəkkürünü inkişaf  etdirir. 

Şüurluluq həmçinin  öyrənənlərin nəzəri və əməli, fəallığının da artırılması deməkdir. Biliklərin şüurlu  

mənimsənilməsi nəzəri öyrənənlərin nəzəri səviyyəsini artırır, onların biliklərini tətbiq edə bilməsi, müxtəlif  

şəkildə  sınaqdan keçirməsi, hər kəsin öz həyat və  fəaliyyətində ondan istifadə etməsi isə əməli  fəallığını 

təmin edir. Bu prinsip təlimin  müvəffəqiyyətini təmin edən əsas prinsiplərdən biridir. 

Sistematiklik və  ardıcıllıq. 

Bu  prinsip  elmlərin    əsaslarına  yiyələnən  zaman  elmin  sistemini  mühafizə  etmək,  bilik,  bacarıq  və  

vərdişləri    aşılayarkən  müəyyən  ardıcılığa  riayət  etmədir.  Bu  prinsipə  riayət  etmədən  sistemli  elmlərə 

yiyələnmə də mümkün deyil. Elmlərin  özlərinin sistemi də bunu tələb edir. Müxtəlif  sniflərdə tədris edilən 

fən  aid  olduğu,  ifadə    etdiyi  elmin  sistemi  əsasında  qurulur.  Həmçinin    proqramlar,  dərs  yükü,  da  məhz  

elmin  sistemi  əsasında  qurulur.  Digər  tərəfdən təbiət və  cəmiyyət  hadisələri    bir–birilə  qarşılıqlı    əlaqədə 

olduğu  kimi  onları əks  etdirən    elmlər də  bir-birilə  qarşılıqlı əlaqədədir.  Bu   bir-birilə  əlaqədar  elmlər  də 

müəyyən sistem əsasında öyrədilməlidir. Mənimsənilmiş biliklər də müəyyən sistemlə bacarıq və  vərdişlərə 

çevrilməlidir.  

Biliklərin  möhkəmləndirilməsi. 

Təlimin  müvəffəqiyyətini  təmin    edən  əsas  və  mühüm    prinsiplərdən  biri  də  biliklərin 

möhkəmləndirilməsidir.  Y.A.Komenski  biliyin  möhkəmləndirilməsi  qayğısına  qalmayan  müəllimin  işini 

xəlbirlə su  daşımağa bənzədirdi. Hər bir  sonrakı bilik  özündən əvvəlkinin davamı olmaqla ona  əsaslanır, 

ona görə də hafizədə  möhkəmləndirilməyən biliyin heç  bir  əhəmiyyəti olmur, onun  öyrənilməsinə sərf 

olmuş zaman da hədər gedir. 

---