Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

olan bir prosesdir. Öyrədən mənimsətməyə çalışdığı hər bir elmi həqiqəti sadə yolla, hazır şəkildə deyil elmi 

idraka  əsaslanan  axtarışlar  kimi  aydınlaşdırılmalıdır,  öyrənmə  prosesində  idrak  intuisiya  və  təxəyyülə, 

mühakiməyə,  mücərrədləşdirməyə,  induksiya,  deduksiya,  mühakiməyə  istinad  edir.  Psixofizioloji  və 

pedaqoji tədqiqatlar əsasında sübut edilmişdir ki, şagirdin, ümuiyyətlə öyrənənin malik olduğu təcrübə və 

biliklərlə, yəni onların malik olduqları intellektual imkanla həll edəcəkləri idrakı iş, aydınlaşdıracaqları elmi 

faktlar arasındakı ziddiyyət idrak ziddiyyətlərini təşkil edir. Bu prosesdə şagird, tələbə axtarış aparır, zehni 

və iradi qüvvələrini səfərbər edərək mövcud problemi həll etməyə çalışır.  

Təlimin  əsas  hərəkətverici  qüvvəsini  daim  artan  və  mürəkkəbləşən  tələblərlə  öyrənənin  imkanları 

arasındakı  ziddiyyət  təşkil  edir.  Bu  ziddiyyətlər  isə  özünü    keçmiş  bilik  səviyyəsi  ilə  yeni  biliyin 

mənimsənilməsində məlum biliklərdən istifadə bacarığında, təlimə münasibətdə, öyrənməyə təlabatda və s. 

göstərir.  Ziddiyyətlər  bütün  tədris  prosesində  mövcud  olduğu  üçün  təlimin  hərəkətverici  qüvvəsi  hesab 

edilir. Hər dəfə yeni biliklər öyrənmə tələbi, dərk etmə motivləri getdikcə mürəkkəbləşən təlim tələbləri və 

bu təlim tələbləri ilə əvvəlcə öyrənilmiş məlum biliklər ziddiyyət təşkil edir ki, bu ziddiyyət nəticəsində də 

biliksizlikdən  biliyə  doğru  inkişaf  prosesi  baş  verir.  Təlimin  bu  ziddiyyətliliyi  yaşından  və  yerindən  asılı 

olmayaraq  öyrənmə  motivləri,  tələbləri  olan  bütün  sahələrdə  mövcuddur.  Beləki,  mədəniyyət 

müəssisələrində  aparılan  təlim  xarakterli  öyrədici  məşğələlər,  xüsüsi  təlim  kursları,  təkmilləşdirmə  və 

ixtisasartırma kurslarında bu ziddiyyət özünü daha aydın biruzə verir. Məsələn, məlumdur ki, hər bir elmi 

yenilik ilk növbədə istehsalalata tətbiq olunur. Bu tətbiq etmə xüsusitəlim məşğələlərində, ixtisasartırma və 

s. kurslar və ya məşğələlərdə aparılır. Bu zaman köhnə istehsal sisteminin elmi əsaslarına yiyələnmiş işçinin 

(mühəndis,  usta,  fəhlə)  məlum  bilikləri  və  təcrübəsi  ilə  yeni  məlumat  arasında  yeni  ziddiyət  yaranır.  Bu 

ziddiyyəti  aradan  qaldırmaq  üçün  işçi  ona  məlum  biliklər  arasından  yeni  ilə  bağlı  olanı  seçir,  yeni 

məlumatlarla əlaqələndirir, yenini tətbiq etmə, səmərəli şəkildə istehsalla əlaqələndirmə sahəsini tapır. Bu 

zaman biliklərə yiyələnmə motivi daha real və şüurlu olur, çünki, müəyyən mənada bundan işçinin həyatı 

asılı olur, deməli hərəkət verici ziddiyyət əsasında biliksizlikdən biliyə keçmə kimi dərin, mürəkkəb və incə 

bir proses baş verir. 

İdrak  nəzəriyyəsi  vasitəsilə  dərk  etmənin  strukturu  aşkar  edilir,  onun  kompanentləri  arasındakı 

qanunauyğun  əlaqələr  təlim  prosesində,  dərk  etmədə  bu  əlaqələrin  əhəmiyyəti  müəyyən  edilir.  Hələ  kiçik 

yaşlarından məktəblilər ümumiləşdirilmiş bilikləri qavraya bilir, ümumiləşdirilmələr vasitəsilə həm biliklərə 

yiyələnir,  həm  də  ümumi  inkişaf  üçün  qısa  və  səmərəli  yol  seçir.  Lakin  hər  zaman  canlı,  əyani,  konkret 

hadisələr mücərrəd təfəkkürü zənginləşdirir. Bu isə ümumi inkişaf üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. 

İdraki fəaliyyət idraka daxil olan çoxsaylı, müxtəlif məzmunlu, materiallarsız, canlı obrazlı təsəvvürsüz 

mümkün deyildir. 

Təlim idrakında induksiya və deduksiyanın vasitəsiz və vasitəli yollarından istifadə edilir.  

Təlimin, dərk etmənin  ən səmərəli vasitələrindən biri onun təcrübə ilə əlaqələndirilməsidir. Bu təlim 

işində xüsusi metodolooji prinsipdir. Beləki, təlim insanların geniş ictimai təcrübəsindən təcrid edilə bilməz. 

Məhz  təlim  prosesində  insanlar  dərk  edirlər  ki,  hər  bir  idrakın  son  məqsədi  təbii  əşya  və  hadisələri  dərk 

edərək  ona  yiyələnmədir.  Təlimin  ictimai  və  şəxsi  təcrübəyə  əsaslanması  onu  maraqlı  və  səmərəli  edir. 

Təcrübə  biliklərin  tətbiq  edilməsi  ilə  daha  çox  bağlıdır.  Bu  prosesdə  həm  bacarıqlar  təsbit  edilir,  həm 

biliklər möhkəmlənir, biliklərin doğruluğu yoxlanılır, həm də elmin fəaliyyət üsulları mənimsənilir.  

Təlim öyrətmək, inkişaf etdirmək və tərbiyələndirmək vəzifələrini yerinə yetirir. 

Müasir dövrdə təlimə verilən tələblər və yanaşmalar çoxcəhətlidir. 

Çünki hazırki dövrdə təlim nəzəriyyəsi və təcrübəsi müxtəlif şəraitdə inkişaf edir. Elm və texnikanın 

yüksək inkişaf etdiyi indiki vəziyyət məktəb üçün elmi materiallar üzərində düşünməyə məcbur edir. Elmi 

inkişafla yanaşı insan özü, onun istehsalata münasibəti, əxlaqi-etik görüşləri də dəyişmişdir. Müasir uşaqlar 

da öz yaş səviyyələrinə görə əvvəlki eyni yaşlı uşaqlara nisbətən yüksək şəkildə inkişaf etmişdir. Ona görə 

də  təhsil  alanların  yaş  və  fərdi  xüsusiyyətlərinə,  inkişaf  tempinə  uyğun  olan,  yaradıcılıq  qabiliyyətlərini 

inkişaf etdirən, ümumi inkişafını daha səmərəli şəkildə təmin edən yanaşmalar meydana çıxmağa başladı. 

Belə yanaşmalardan biri də proqramlaşdırılmış  təlim idi.  

Proqramlaşdırılmış  təlim  ideyası  kibernetikanın  inkişafı  ilə  meydana  gəlmişdir.  Bu  təlimi  ilk  dəfə 

Amerika  psixoloq  və  pedaqoqları  S.Pressi,  B.Skinner,  D.  Evans,  N.  Krauder  hazırlamışlar. 

Proqramlaşdırılmış təlimin əsasını materialın məzmununun lüzumsuz şeylərdən təmizlənməsi təşkil edir. 

Öyrədilən materialın məzmunu hissələrə ayrılır, hər hissənin icrası üzrə öyrənən (şagird və ya tələbə, 

işçi) xüsusi tapşırıq alır, yerinə yetirilən tapşırıq möhkəmləndirilir, sonra digər hissə yerinə yetirilir, səhvə 

yol verildikdə yeni izahat verilir və səhv edilən hissə yenidən yerinə yetirilir. Bu addım-addım irəlləmədə 

öyrədən üçün xarici, öyrənən üçün isə daxili əks əlaqə yaranır. 

Proqramlaşdırılmış təlim tədris maierialının nizamlanmış şəkildə etibarlı öyrənmə vasitəsi, öyrənənin müstəqil 

öyrənmə fəaliyyətidir. Bu prosesdə bütün təlim vasitələri, dərsliklər, cihazlar, texniki vasitələr öyrədən və öyrənənin 

---