Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

3
3
107
106
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Kəlləsizlər, balıqlar, suda-quruda yaşayanlar və sürünənlər
Balıq ehtiyatlarının qorunması. İnsan plansız ovlama ilə, su mühitini 
müxtəlif kimyəvi maddələrlə çirkləndirməklə balıq ehtiyatlarını azaldır. 
Balıq ehtiyatlarının saxlanılması və heyvanlar aləminin qorunması üçün 
ölkəmizdə müxtəlif qanunlar qəbul edilmişdir. Balıq ehtiyatlarının azal-
masının qarşısını almaq üçün  onların süni surətdə artırılması və yeni növ 
balıqların su hövzələrinə iqlimləşdirilməsi işləri həyata keçirilir.
Hazırda bu balıqlar çoxsaylı olub, vətəgə əhəmiyyəti daşıyır. Balıq eh-
tiyatlarının artırılması üçün hazırda karp, qalınalın, ağ amur, forel, nərə 
balıqları süni surətdə artırılır. Neftçalanın Xıllı balıqçılıq təsərrüfatında  
nərə balıqları yetişdirilir.
 
Açar sözlərdən istifadə edərək cümlələri tamamlayın.
Sənaye tullantıları, Qırmızı kitab, motorlu qayıqlar, vətəgə balıqları.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Balıq ehtiyatlarının azalma səbəblərini söyləyin. 
2. Balıqların qorunma tədbirlərindən üç ən əhəmiyyətlisini söyləyin.
44. 
Suda-quruda yaşayanlar sinfi
Latın dilində bu heyvanların adı “amfibilər dir.  Bu ad XVIII əsrdə Karl Linney 
tərəfindən  təklif  olunmuşdur.  Onun  tərcüməsi  “ikili  həyat”  deməkdir. 
Həqiqətən  də  amfibilərə  aid  olan  qurbağalar  həyatlarının  müəyyən  hissəsini 
suda, digər hissəsini quruda keçirir.
”
· Qurbağaların daha hansı xüsusiyyətləri sizə məlumdur?
Qurbağanın şəklinə əsasən onun bədən hissələrini 
müəyyən edin. 
1. Başda hansı orqanlar yerləşmişdir? 
2. Ətraflar hansı quruluş xüsusiyyətlərinə malikdir? 
Belə quruluş xüsusiyyətləri qurbağanın suda və 
quruda hərəkətində nə kimi rol oynayır?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Suda-quruda yaşayanların (amfibilər) 2800-ə qədər növü məlumdur. 
Onların  əksəriyyəti  sürfə  mərhələsini  su  mühitində  keçirir,  yetkin 
fərdləri  isə  quruya  çıxır.  Suda-quruda  yaşayanlarda  quruda  hərəkətə 
xidmət  edən  ətraflar  olur.  Atmosfer  havası  ilə  tənəffüs  etmək  üçün 
bunlarda  ağciyərlər  meydana  gəlmişdir.  Balıqlar  kimi,  kürü  qoymaqla 
çoxalır. Suda-quruda yaşayanların nümayəndələrindən biri göl   qurba-
ğasıdır.
Balıqların qorunması məqsədilə aşağıdakılar qadağandır: 
1) Adları ... düşən balıqların ovlanması; 
2) ... suya axıdılması; 
3) ... kürüləmə yerlərində hərəkət etmək. 
4) ... normadan artıq ovlanması. 
Qurbağanın xarici quruluşu
Baş
Gövdə
Təbil pərdəsinə malik qulaq dəliyi
Burun dəliyi
Göz
Göz qapaqları
Ön ətraf
Arxa ətraf
Göl qurbağasının həyat fəaliyyəti
Göl qurbağasının quruluşu. Qurbağanın bədəni baş, gövdə və ətraflardan iba-
rətdir. Baş gövdə ilə sərhədsiz birləşdiyindən boyun nəzərə çarpmır. Balıqlar-
dan fərqli olaraq, qurbağalarda baş hərəkətlidir. Gözləri qurumaqdan qorumaq 
üçün onlarda göz qapaqları meydana gəlmişdir. Göl qurbağasının gövdə hissəsi 
bel-qarın  istiqamətində  yastılaşmışdır.  Gövdəyə  hərəkətli  aşağı  və  yuxarı 
ətraflar birləşmişdir.
Hərəkəti.  Arxa  ətrafları  ön  ətraflarından  daha  uzun  və  güclü  olur.  Quruda 
hərəkət  zamanı  o,  arxa  ətraflarını  yığıb-açmaqla  irəliyə  doğru  hərəkət  edir. 
Qurbağanın öndə 4, arxada isə üzmə pərdəsinə malik 5 barmaqlı ətrafı olur.
Quruda  hərəkət  etmə  və  suda  üzmə  ilə  əlaqədar  olaraq  qurbağanın  əzələləri 
balıqlarla müqayisədə daha yaxşı inkişaf etmişdir. 
Bədən örtüyü. Qurbağanın dərisi çılpaq olub, vəzilərlə zəngindir. 
Skeleti. Qurbağanın skeleti kəllənin, gövdənin və ətrafların skeletindən ibarət-
dir. Qurbağanın onurğa sütunu 1 boyun, 7 gövdə, 1 oma fəqərələri və 1 uzun 
quyruq sümüyündən təşkil olunmuşdur. Qabırğaları tam inkişaf etmədiyi üçün 
döş qəfəsi yoxdur. Ətrafların skeleti qurşaq və sərbəst ətrafların skeletindən 
ibarətdir. Çiyin qurşağı cüt sümüklər – kürək, körpücük, qarğa və tək döş sümü-
yündən təşkil olunmuşdur. 

---

Qurbağanın 
quruya çıxması
Kürü
Xarici 
qəlsəmələrə 
malik 
sürfələr
Daxili 
qəlsəməyə 
malik sürfə
Arxa 
ətrafların 
meydana 
gəlməsi
Ön ətrafların 
meydana 
gəlməsi 
Qan-damar sistemi. Qurbağanın ürəyi iki qulaqcıq və bir mədəcikdən ibarətdir. 
İki qan dövranı var. Ağciyərlərin yaranması ilə bunlarda kiçik qan dövranı mey-
dana gəlmişdir. Bu qan dövranı ilə venoz qan tənəffüs orqanlarına aparılır və 
arterial qana çevrilərək yenidən ürəyə qayıdır. Böyük qan dövranında isə bədə-
nə vurulan qan oksigeni toxuma və orqanlara verdikdən sonra yenidən ürəyə 
qayıdır.   Qurbağanın ürəyində damarlar elə yerləşmişdir ki, arterial qan başa, 
qarışıq qan bədənə, venoz qan isə ağciyərlərə aparılır.
İfrazat sistemi. Bir cüt böyrək, axarları kloakaya açılan bir cüt sidik axarı və 
ikipaylı sidik kisəsindən ibarətdir.
Maddələr  mübadiləsi.  Qurbağanın  bədən  temperaturu  sabit  deyil  və  həyat 
fəaliyyəti proseslərinin sürəti ətraf mühitin temperaturundan asılıdır. 
Sinir sistemi. Balıqlarda olduğu kimidir. Lakin qurbağada ön beyin balıqlar-
dakına  nisbətən  yaxşı,  hərəkət  koordinasiyasını  idarə  edən  beyincik  isə  zəif 
inkişaf etmişdir.
3
3
109
108
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Kəlləsizlər, balıqlar, suda-quruda yaşayanlar və sürünənlər
Sərbəst ön tərəflər bazu, said sümüyü 
və ön pəncə sümüklərindən ibarətdir. 
Qurbağanın arxa ətraf qurşağını bir 
cüt  canaq,  sərbəst  ətrafını  isə  bud, 
baldır və arxa pəncə sümükləri təşkil 
edir.
Həzm sistemi.  Uzun yapışqanlı dili-
ni xaricə atmaqla hərəkət edən həşə-
ratlarla və digər canlılarla qidalanır. 
Həzm olunmayan qalıqlar bağırsağın 
genişlənmiş hissəsi olan kloakaya ke-
çərək kloaka dəliyi vasitəsilə bədən-
dən xaric edilir. Kloakaya, həmçinin, 
ifrazat və cinsiyyət sisteminin axar-
ları açılır.
Tənəffüs sistemi. Yetkin qurbağa ki-
səşəkilli  ağciyərlərlə  tənəffüs  edir. 
Ağciyərləri  yaxşı  inkişaf  etmədi-
yindən  tənəffüsündə  dəri  də  iştirak 
edir. Su mühitində qurbağada yalnız 
dəri tənəffüsü olur.
Həzm, ifrazat və tənəffüs sistemi
Burun dəliyi
Mədəaltı vəzi
Bağırsaq
Sidik 
kisəsi
Kloaka
Böyrək
Yumurta 
borusu
Yumurtalıq 
Ağciyər
Ağız
Udlaq
Qida borusu
Mədə
Öd kisəsi
Dalaq
Qaraciyər
Sinir sistemi 
Baş beyin
Onurğa 
beyni
Sinirlər 
Ön beyin 
Aralıq 
beyin
Orta beyin
Uzunsov beyin
Beyincik
Qurbağanın inkişaf mərhələləri 
Qan-damar sistemi
Sol qulaqcıq
Sağ 
qulaqcıq
Mədəcik
Böyük qan 
dövranı
Kiçik qan 
dövranı
Hiss orqanları. Qurbağada görmə, eşit-
mə, qoxubilmə, dadbilmə orqanları olur. 
Eşitmə orqanı, əsasən, iki şöbədən – orta 
və daxili qulaqdan ibarətdir.    
Çoxalması. Ayrıcinsli heyvanlardır. Ço-
xalma  dövründə  qurbağalar  cütlərə 
ayrılır.  Erkək  göl  qurbağasında  dişi 
fərdləri  cəlb  etmək  üçün  qurultu  səslə-
rini gücləndirən rezonatorlar olur. Cinsi 
hüceyrələr  çıxarıcı  borularla  kloakaya 
tökülür və oradan xaricə çıxır. Mayalan-
ma xaricidir, suda gedir. 
Kəllə sümüyü 
Üst çənə 
sümüyü
Onurğa
Quyruq
sümüyü
Çanaq 
sümükləri
Alt çənə 
sümüyü
Kürək 
sümüyü
Bazu 
sümüyü
Ön pəncə 
sümükləri
Döş 
sümüyü
Said 
sümüyü
Baldır 
sümüyü
Arxa pəncə sümükləri
Bud sümüyü
Qurbağanın skeleti
İnkişafı.  Bir  müddətdən  sonra  kürüdən  çömçəquyruq  adlanan  balığabənzər 
sürfə çıxır. Bir neçə aydan sonra o, yetkin qurbağaya çevrilir. Qurbağanın inki-
şafı dolayı yolla gedir.
Uyğunluğu müəyyən edin.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
A. Balıqlar
B. Suda-quruda yaşayanlar
1. Yetkin fərdlərində qəlsəmə tənəffüsü olur.
2. Ürəkləri ikikameralıdır.
3. Dəriləri pulcuqlu və seliklidir.
4. Ürəkləri üçkameralıdır.
5. Dəriləri çılpaq və seliklidir.
6. Sürfə mərhələsində qəlsəmə tənəffüsü olur.

---