3
3
77
76
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
yıldığı ərazilərdə insan ayaqyalın gəzməməlidir.
Meyvə və tərəvəz yeyil-
məmişdən qabaq yaxşı yuyulmalıdır.
Parazit qurdların zərəri. Parazit qurdlar insanın, ev heyvanlarının və
vəhşi heyvanların orqanizmlərində parazitlik edərək onların orqan və
toxumalarını zədələyir və müxtəlif zəhərlənmələr törədir. Məsələn, in-
sanın nazik bağırsağında yaşayan askarid sahib orqanizminə zəhərli mad-
dələr buraxır və bunun nəticəsində də bağırsaq pozğunluğu, ürək-
bulanma, müxtəlif bədən ağrıları və s. kimi hallar baş verir.
Qurdlarda parazitizmə uyğunlaşma. Parazitliklə əlaqədar olaraq ək-
sər qurdlarda yapışma orqanı olan sormaclar, qarmaqcıqlar meydana gəl-
mişdir. Bunlarda cinsiyyət sistemləri güclü inkişaf edir. Lakin onlar çox-
lu yumurta qoysa da, bu yumurtalar əlverişli şəraitə düşməyərək məhv
olur.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Cədvəli tamamlayın:
1. Aralıq sahib
2. Əsas sahib
3. Yoluxmuş orqan
4. Yoluxma yolları
Qaraciyər sorucusu Öküz soliteri İnsan askaridi
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Parazitizmə uyğunlaşmaları seçin:
2. Suallara cavab verin:
1. Dəridə kirpikciklərin olması. 2. Yapışma-
ğa xidmət edən orqanların olması. 3. Sahib dəyişməklə gedən inkişaf. 4. Bədən
səthi ilə tənəffüsün olması. 5. Cinsiyyət sisteminin yaxşı inkişaf etməsi.
1. Xəstə qarınağrısından, ağızda xoşagəlməz dadın ol-
masından şikayət edir. Nəcisində ağ buğumlar aşkar edilib. O, hansı qurda yolux-
muşdur? 2. Askarid bağırsaqda yaşayır.
Nə üçün o, bağırsaq şirələrinin təsirin-
dən həzm olunmur?
33.
Həlqəvi qurdlar tipi
Şumlanmış torpaq üzərinə dəstə ilə qonan quşlar dimdikləri ilə torpaq hissə-
ciklərini eşələyirdilər.
– Soxulcan axtarırlar, – deyə babam dilləndi.
– Baba, bəs onlar soxulcanları dimdiklərinə alaraq hara aparırlar?
– Balalarını yemləmək üçün. Axı bu, onların ən sevimli qidasıdır.
· Soxulcanların təbiətdə daha hansı əhəmiyyəti var?
Fäaliyyät –
Fäaliyyät –
Laboratoriya iåi.
Soxulcanın quruluşu
Məqsəd: Soxulcanın quruluş xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.
Təchizat: Canlı soxulcanlar, pinset, qalın vərəq, şüşə parçası, lupa.
İşin gedişi: 1. Soxulcanı pinsetlə bankadan çıxararaq şüşənin üzərinə qoyun.
Bədənin ön hissəsinə yaxın yerləşən qalınlaşmış kəməri (qurşağı) tapın və onun
neçə buğumdan ibarət olduğunu müəyyən edin. 2. Bədəninin ön, arxa, bel və
qarın hissələrinin bir-birindən nə ilə fərqləndiyini müəyyən edin. 3. Lupanın
köməyi ilə bədənin qarın hissəsində olan qılcıqlarını sayın. 4. Qurdun şəklini
dəftərinizdə çəkin və hissələrini qeyd edin.
Nəticələri müzakirə edək: Soxulcanın bədəni hansı quruluşa malikdir?
anus ətrafına yumurtalarını yapış-
dırır və gicişmə əmələ gətirir. Uşaq
həmin hissəni qaşıdıqda yumurtalar
dırnaqların altına dolur və nəticədə
təkrar yoluxma baş verə bilər.
Mübarizə tədbirləri. Parazit xəs-
təliklərlə mübarizə məqsədilə profi-
laktik tədbirlər həyata keçirilir. Pa-
razitlə yoluxmanın qarşısının alın-
ması üçün çirkli və durğun su höv-
zələrindən su içməməli, ət yaxşı bi-
şirilməlidir. Bundan başqa, küçə
heyvanları olan itlər və pişiklərə əl
vurarkən əllər sabunla təmiz yuyul-
malıdır. Ankilostoma qurdunun ya-
Exinokokkun həyat dövranı
Aralıq
sahiblər
Əsas
sahib
Yetkin fərd
Yumurta
6-qarmaqlı
sürfə
Finna
Həlqəvi qurdlar. Dənizlərdə, şirin su hövzələrində və torpaqda ya-
şayırlar. 8000-ə qədər növü var. Bədənləri həlqəşəkilli buğumlara malik
olduğundan onları
həlqəvi qurdlar adlandırırlar.
Həlqəvi qurdların
dəri-əzələ kisəsi bədəni örtən
epiteli qatından, onun
altında yerləşən
həlqəvi və
uzununa yerləşmiş əzələlərdən ibarətdir. Sap
qurdlardan fərqli olaraq, həlqəvi qurdların bədən boşluğu bir qatdan
ibarət divarla örtülmüşdür. Bu
ikinci bədən boşluğu və ya
selom adlanır.
Daxili orqanlar içərisi maye ilə dolu bu boşluqda yerləşir. Boşluq mayesi
qurdun bədəninə möhkəmlik verərək skelet rolunu oynayır və mübadilə
proseslərində iştirak edir. Həlqəvi qurdları üç əsas sinfə ayırırlar –
azqıllı
qurdlar, çoxqıllı qurdlar və
zəlilər.
Azqıllı qurdlar sinfi. Qarın hissəsində az miqdarda nazik və qısa qıl-
cıqları olan qurdları
azqıllı qurdlar adlandırırlar. Geniş yayılmış nü-
mayəndəsi
soxulcandır. O, nəm və çürüntülərlə zəngin torpaqlarda ya-
şayır. Qırmızımtıl-qəhvəyi rəngli bədəni 180-ə qədər buğumdan təşkil
olunmuşdur. Bədəninin uzunluğu
10-15 sm-ə çatır. Bədəninin ön his-
səsində
kəmər adlanan qalınlaşma
olur.
Çoxqıllı qurdlar sinfi.
bədən buğumunun yan hissəsində
üzərində çoxlu qılcıq olan
ləri olur. Sinfin adı buradan götü-
rülmüşdür. Çoxqıllı qurd lara
misal olaraq dənizlərdə yaşayan
nereid və
qumqurdunu göstərmək
Hər
ayaq pər-
Çoxqıllı
qurdlar
Azqıllı
qurdlar
Zəlilər
Nereid
Qum-
qurdu
Soxulcan
Tibb
zəlisi
Həlqəvi qurdların həyat fəaliyyəti
Həlqəvi qurdlarda hərəkət. Həlqəvi qurdların hərəkətində dəri-
əzələ kisəsində olan əzələlər və bədəndə olan qılcıqlar mühüm rol
oynayır.
3
3
79
78
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Səhv fikirləri müəyyən edərək onları doğru ifadələrə çevirin.
1. Həlqəvi qurdlar
yalnız torpaqda yaşayır. 2. Soxulcanın bədən boşluğu parenxima ilə doludur. 3. Ne-
reid çoxqıllı qurdlar sinfinin nümayəndəsidir. 4. Zəlilərdə ayaq çıxıntıları və
qılcıqlar olur. 5. Soxulcan azqıllı qurdlar sinfinə aiddir.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Cümlələri tamamlayın:
2. Hekayədəki səhvləri tapın və izah edin.
1. Soxulcanda kəmər bədənin __ hissəsində yerləşir.
2. Soxulcan əzələlərin yığılıb-açılması və __ köməyi ilə hərəkət edir. 3. Soxulcan
__ quruluşa malikdir. 4. Həlqəvi qurdların parazit həyat tərzi keçirən
nümayəndəsi __ . 5. Soxulcan__ torpaqda yaşayır.
“Mən yayda kənddə qalırdım. Kiçik qar-
daşımla ağaclara qulluq edirdik. Onları sulayır, dibini belləyir və soxulcanlardan
təmizləyirdik. Qardaşım deyirdi ki, soxulcanlar ağaclara zərər vurur. İşimizi
bitirdikdən sonra əllərimizi sabunla yaxşı-yaxşı yuyurduq ki, dırnaqlarımızın
arasına qaraciyər sorucusunun yumurtaları düşməsin. Yay tətilini səmərəli
keçirdik”.
34.
Həlqəvi qurdların həyat fəaliyyəti
Quru havada soxulcanlar torpağın
dərinliyində olur.Yağış
yağanda isə onlar
torpağın üzərinə çıxır.
· Sizcə, bunun səbəbi nədir?
Fäaliyyät –
Fäaliyyät –
Laboratoriya iåi.
Soxulcanın hərəkəti və qıcığa cavabı
Məqsəd: Soxulcanın hərəkətini müşahidə etmək, qıcığa qarşı cavab reaksiyasını
müəyyən etmək.
Təchizat: Canlı soxulcanlar, pinset, baş soğan hissəciyi, qalın vərəq, şüşə
parçası.
olar. Nereidlər qumda və ya lildə qazdıqları yuvalarda yaşayır. Buğumlu
bədənlərində baş, gövdə və quyruq hissə asan seçilir. Başda iki cüt göz,
bir cüt
lamisə çıxıntısı,
qolcuqlar və
çənələrə malik ağız vardır.
Zəlilər sinfi. Yırtıcı və ya parazit həyat tərzi keçirir. Bədəni buğum-
ludur. Buğumlar birləşərək ön və arxa tərəfdə iki
sormac əmələ gətirir.
Sormacların köməyi ilə şikarını tutur və hərəkət zamanı müxtəlif
əşyalara yapışa bilir. Bunlarda ayaq çıxıntıları və qılcıqlar olmur.
Əzələləri güclü inkişaf etmişdir. Nümayəndələrindən biri
tibb zəlisidir.
Həlqəvi qurdların əhəmiyyəti. Həlqəvi qurdların bəzi nümayəndələri
bir çox balıqların qidasını təşkil etməklə bərabər, həm də üzvi maddələri
bağırsağından keçirərək torpağın çürüntü ilə zənginləşdirilməsi və su-
yun bioloji təmizlənməsində iştirak edir.
İşin gedişi: 1. Pinsetlə soxulcanı bankadan çıxararaq
əvvəl kağız, sonra isladılmış şüşə üzərinə qoyun.
2. Onun kağız və şüşə üzərində hərəkətlərini müşahidə
edin və fərqi göstərin. 3. Soxulcana pinsetin ucu ilə
toxunmaqla və ya ona toxunmadan bədənin ön tərəfinə
soğan parçası qoymaqla qıcıqlara qarşı necə reaksiya
verməsini müşahidə edin.
Nəticələri müzakirə edək: 1.
Soxulcanın kağız üzərin-
də hərəkəti zamanı xışıltı səsi yaradan nədir? So-
xulcanın hərəkəti nəyin sayəsində baş verir? 2. Soxul-
cana toxunma və ya soğan hissəciyi ilə təsir zamanı
hansı hissiyyatın olmasını müəyyən etmək olar?
Soxulcanın quruluşu
Məsələn, soxulcanda həlqəvi əzələlər yığıldıqda qurdun ön ucu çox nazikləşərək
asanlıqla torpaq dənəciklərinin arasına keçir. Uzununa əzələlərin yığılması
nəticəsində isə bədənin ön ucu yoğunlaşaraq torpağı aralayır. Nereid isə ayaq
pərlərinin köməyi ilə dənizin dibində sürünərək hərəkət edir.
Həzm sistemi və qidalanması. Həzm sistemi ağızla başlayır və anal dəliyi ilə
qurtarır. Soxulcan torpaqda olan çürüntülərlə qidalanır, qidanın xırdalanması
mədədəki əzələlərin hesabına baş verir. Nereidin qidasını yosunlar və kiçik su
heyvanları təşkil edir. Zəlilərin əksəriyyəti insan və bəzi onurğalıların qanı ilə
qidalanır. Şikara hücum edərkən əzələli xortumu ilə onu yaralayır və oraya
xüsusi maddə ifraz edir. Bu maddə həm şikarın bədənindəki yarada, həm də
zəlinin öz mədəsində olan qanın laxtalanmasının qarşısını alır.
Qan-damar sistemi. Bel və qarın qan damarı və onları birləşdirən həlqəvi
damarlardan ibarətdir. Həlqəvi damarların bir neçəsi yoğunlaşaraq “ürək”
Udlaqüstü
sinir
düyünü
Ürək
Bel qan
damarı
Çinədan
Mədə
Bağırsaq
Qida
borusu
Həlqəvi
əzələ
Uzununa
əzələ
Qarın sinir
düyünü
Udlaq
Metanefridi
Udlaqətrafı sinir həlqəsi
Udlaqaltı
sinir düyünü
Qarın
sinir zənciri
Ağız
Qarın
qan damarı
Həlqəvi
damarlar