Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

3
3
77
76
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
yıldığı ərazilərdə insan ayaqyalın gəzməməlidir. Meyvə və tərəvəz yeyil-
məmişdən qabaq yaxşı yuyulmalıdır.
Parazit qurdların zərəri. Parazit qurdlar insanın, ev heyvanlarının və  
vəhşi  heyvanların  orqanizmlərində  parazitlik  edərək  onların  orqan  və 
toxumalarını zədələyir və  müxtəlif zəhərlənmələr törədir.  Məsələn, in-
sanın nazik bağırsağında  yaşayan askarid sahib orqanizminə zəhərli mad-
dələr  buraxır  və  bunun  nəticəsində  də  bağırsaq  pozğunluğu,  ürək-
bulanma, müxtəlif bədən ağrıları və s. kimi hallar baş verir.
Qurdlarda parazitizmə uyğunlaşma. Parazitliklə əlaqədar olaraq ək-
sər qurdlarda yapışma orqanı olan sormaclar, qarmaqcıqlar meydana gəl-
mişdir. Bunlarda cinsiyyət sistemləri güclü inkişaf edir. Lakin onlar çox-
lu yumurta qoysa da, bu yumurtalar əlverişli şəraitə düşməyərək məhv 
olur. 
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Cədvəli tamamlayın:
1. Aralıq sahib
2. Əsas sahib
3. Yoluxmuş orqan
4. Yoluxma yolları
Qaraciyər sorucusu      Öküz soliteri        İnsan askaridi
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Parazitizmə uyğunlaşmaları seçin: 
2. Suallara cavab verin:
1. Dəridə kirpikciklərin olması. 2. Yapışma-
ğa  xidmət  edən  orqanların  olması.  3.  Sahib  dəyişməklə  gedən  inkişaf.  4.  Bədən 
səthi ilə tənəffüsün olması. 5. Cinsiyyət sisteminin yaxşı inkişaf etməsi. 
 1. Xəstə qarınağrısından, ağızda xoşagəlməz dadın ol-
masından şikayət edir. Nəcisində ağ buğumlar aşkar edilib. O, hansı qurda yolux-
muşdur? 2. Askarid bağırsaqda yaşayır. Nə üçün o, bağırsaq şirələrinin təsirin-
dən həzm olunmur?
33. 
Həlqəvi qurdlar tipi 
Şumlanmış torpaq üzərinə dəstə ilə qonan quşlar dimdikləri ilə torpaq hissə-
ciklərini eşələyirdilər.  
–  Soxulcan axtarırlar, – deyə babam dilləndi.  
– Baba, bəs onlar soxulcanları dimdiklərinə alaraq hara aparırlar?
– Balalarını yemləmək üçün. Axı bu, onların ən sevimli qidasıdır.
· Soxulcanların təbiətdə daha hansı əhəmiyyəti var?
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Soxulcanın quruluşu
Məqsəd: Soxulcanın quruluş xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi. 
Təchizat: Canlı soxulcanlar, pinset, qalın vərəq, şüşə parçası, lupa.
İşin gedişi: 1. Soxulcanı pinsetlə bankadan çıxararaq şüşənin üzərinə qoyun. 
 Bədənin ön hissəsinə yaxın yerləşən qalınlaşmış kəməri (qurşağı) tapın və  onun 
neçə buğumdan ibarət olduğunu müəyyən edin. 2. Bədəninin ön, arxa, bel və 
qarın hissələrinin bir-birindən nə ilə fərqləndiyini müəyyən edin. 3. Lupanın 
köməyi ilə bədənin qarın hissəsində olan qılcıqlarını sayın.   4. Qurdun şəklini 
dəftərinizdə çəkin və hissələrini qeyd edin.  
Nəticələri müzakirə edək: Soxulcanın bədəni hansı quruluşa malikdir?
anus  ətrafına  yumurtalarını  yapış-
dırır və gicişmə əmələ gətirir. Uşaq 
həmin hissəni qaşıdıqda yumurtalar 
dırnaqların altına dolur və nəticədə 
təkrar yoluxma baş verə bilər. 
Mübarizə tədbirləri. Parazit xəs-
təliklərlə mübarizə məqsədilə profi-
laktik tədbirlər həyata keçirilir. Pa-
razitlə  yoluxmanın  qarşısının  alın-
ması üçün çirkli və durğun su höv-
zələrindən su içməməli, ət yaxşı bi-
şirilməlidir.  Bundan  başqa,  küçə 
heyvanları olan itlər və pişiklərə əl 
vurarkən əllər sabunla təmiz yuyul-
malıdır. Ankilostoma qurdunun ya-
Exinokokkun həyat dövranı
Aralıq 
sahiblər
Əsas
sahib
Yetkin fərd
Yumurta
6-qarmaqlı 
sürfə
Finna
Həlqəvi  qurdlar.  Dənizlərdə,  şirin  su  hövzələrində  və  torpaqda  ya-
şayırlar.  8000-ə qədər növü var. Bədənləri həlqəşəkilli buğumlara malik 
olduğundan onları həlqəvi qurdlar adlandırırlar. 
Həlqəvi qurdların dəri-əzələ kisəsi bədəni örtən epiteli qatından, onun 
altında yerləşən həlqəvi və uzununa yerləşmiş əzələlərdən ibarətdir. Sap 
qurdlardan  fərqli  olaraq,  həlqəvi  qurdların  bədən  boşluğu  bir  qatdan 
ibarət divarla örtülmüşdür. Bu ikinci bədən boşluğu və ya selom adlanır. 
Daxili orqanlar  içərisi maye ilə dolu bu boşluqda yerləşir.  Boşluq mayesi 
qurdun bədəninə möhkəmlik verərək skelet rolunu oynayır və mübadilə 
proseslərində iştirak edir. Həlqəvi qurdları üç əsas sinfə ayırırlar – azqıllı 
qurdlar, çoxqıllı qurdlar və zəlilər. 
Azqıllı qurdlar sinfi. Qarın hissəsində az miqdarda nazik və qısa qıl-
cıqları  olan  qurdları  azqıllı  qurdlar  adlandırırlar.  Geniş  yayılmış  nü-
mayəndəsi soxulcandır. O, nəm və çürüntülərlə zəngin torpaqlarda ya-
şayır.  Qırmızımtıl-qəhvəyi  rəngli  bədəni  180-ə  qədər  buğumdan  təşkil 
olunmuşdur.  Bədəninin  uzunluğu 
10-15 sm-ə çatır. Bədəninin ön his-
səsində kəmər adlanan qalınlaşma 
olur.
Çoxqıllı  qurdlar  sinfi. 
bədən  buğumunun  yan  hissəsində   
üzərində çoxlu qılcıq olan 
ləri olur. Sinfin adı buradan götü-
rülmüşdür.  Çoxqıllı  qurd lara 
misal  olaraq  dənizlərdə  yaşayan   
nereid  və  qumqurdunu  göstərmək 
Hər 
ayaq pər-
Çoxqıllı 
qurdlar 
Azqıllı 
qurdlar 
Zəlilər
Nereid
Qum-
qurdu
Soxulcan
Tibb
zəlisi

---

Həlqəvi qurdların həyat fəaliyyəti
Həlqəvi  qurdlarda  hərəkət.  Həlqəvi  qurdların  hərəkətində  dəri-
əzələ  kisəsində  olan  əzələlər  və  bədəndə  olan  qılcıqlar  mühüm  rol 
oynayır. 
3
3
79
78
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Səhv fikirləri müəyyən edərək onları doğru ifadələrə çevirin. 
1. Həlqəvi qurdlar 
yalnız torpaqda yaşayır. 2. Soxulcanın bədən boşluğu parenxima ilə doludur. 3. Ne-
reid  çoxqıllı  qurdlar  sinfinin  nümayəndəsidir.  4.  Zəlilərdə  ayaq  çıxıntıları  və 
qılcıqlar olur. 5. Soxulcan azqıllı qurdlar sinfinə aiddir.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Cümlələri tamamlayın: 
2. Hekayədəki səhvləri tapın və izah edin. 
1. Soxulcanda kəmər bədənin __ hissəsində yerləşir.     
2. Soxulcan əzələlərin yığılıb-açılması və __ köməyi ilə hərəkət edir. 3. Soxulcan 
__  quruluşa  malikdir.    4.  Həlqəvi  qurdların  parazit  həyat  tərzi  keçirən 
nümayəndəsi __ .  5.  Soxulcan__ torpaqda yaşayır.
“Mən yayda kənddə qalırdım. Kiçik qar-
daşımla ağaclara qulluq edirdik. Onları sulayır, dibini belləyir və soxulcanlardan 
təmizləyirdik.  Qardaşım  deyirdi  ki,  soxulcanlar  ağaclara  zərər  vurur.  İşimizi 
bitirdikdən sonra əllərimizi sabunla yaxşı-yaxşı yuyurduq ki, dırnaqlarımızın 
arasına  qaraciyər  sorucusunun  yumurtaları  düşməsin.  Yay  tətilini  səmərəli 
keçirdik”.
34. 
Həlqəvi qurdların həyat fəaliyyəti
Quru havada soxulcanlar torpağın 
dərinliyində olur.Yağış yağanda isə onlar 
torpağın üzərinə çıxır. 
·  Sizcə, bunun səbəbi nədir?
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
 
Soxulcanın hərəkəti  və qıcığa cavabı
Məqsəd: Soxulcanın hərəkətini müşahidə etmək, qıcığa qarşı cavab reaksiyasını 
müəyyən etmək.
Təchizat:  Canlı  soxulcanlar,  pinset,  baş  soğan  hissəciyi,  qalın  vərəq,  şüşə 
parçası.
olar. Nereidlər qumda və ya lildə qazdıqları yuvalarda yaşayır. Buğumlu 
bədənlərində   baş, gövdə və quyruq hissə asan seçilir. Başda iki cüt göz, 
bir cüt lamisə çıxıntısı,  qolcuqlar və çənələrə malik ağız vardır. 
Zəlilər sinfi. Yırtıcı və ya parazit həyat tərzi keçirir. Bədəni buğum-
ludur. Buğumlar birləşərək ön və arxa tərəfdə iki sormac əmələ gətirir. 
Sormacların  köməyi  ilə  şikarını  tutur  və  hərəkət  zamanı  müxtəlif 
əşyalara  yapışa  bilir.  Bunlarda  ayaq  çıxıntıları  və  qılcıqlar  olmur. 
Əzələləri güclü inkişaf etmişdir. Nümayəndələrindən biri  tibb zəlisidir. 
Həlqəvi qurdların əhəmiyyəti.  Həlqəvi qurdların bəzi nümayəndələri 
bir çox balıqların qidasını təşkil etməklə bərabər, həm də üzvi maddələri 
bağırsağından  keçirərək  torpağın  çürüntü  ilə  zənginləşdirilməsi  və  su-
yun bioloji təmizlənməsində iştirak edir. 
İşin gedişi: 1. Pinsetlə soxulcanı bankadan çıxararaq 
əvvəl kağız, sonra isladılmış şüşə üzərinə qoyun. 
2. Onun  kağız və şüşə üzərində hərəkətlərini müşahidə 
edin  və  fərqi  göstərin.  3.  Soxulcana  pinsetin  ucu  ilə 
toxunmaqla və ya ona toxunmadan bədənin ön tərəfinə 
soğan  parçası  qoymaqla  qıcıqlara  qarşı  necə  reaksiya 
verməsini müşahidə edin. 
Nəticələri müzakirə edək: 1. Soxulcanın kağız üzərin-
də  hərəkəti  zamanı  xışıltı  səsi  yaradan  nədir?    So-
xulcanın hərəkəti nəyin sayəsində baş verir? 2. Soxul-
cana  toxunma  və  ya  soğan  hissəciyi  ilə  təsir  zamanı 
hansı hissiyyatın olmasını müəyyən etmək olar?
Soxulcanın quruluşu
Məsələn, soxulcanda həlqəvi əzələlər yığıldıqda qurdun ön ucu çox nazikləşərək 
asanlıqla  torpaq  dənəciklərinin  arasına  keçir.  Uzununa  əzələlərin  yığılması 
nəticəsində isə bədənin ön ucu yoğunlaşaraq   torpağı aralayır. Nereid isə ayaq 
pərlərinin köməyi ilə dənizin dibində sürünərək hərəkət edir.
Həzm sistemi və qidalanması. Həzm sistemi ağızla başlayır və anal   dəliyi ilə 
qurtarır.  Soxulcan torpaqda olan çürüntülərlə qidalanır, qidanın xırdalanması 
mədədəki əzələlərin hesabına baş verir. Nereidin qidasını yosunlar və kiçik su 
heyvanları təşkil edir. Zəlilərin əksəriyyəti insan və bəzi onurğalıların qanı ilə 
qidalanır.  Şikara  hücum  edərkən  əzələli  xortumu  ilə  onu  yaralayır  və  oraya 
xüsusi maddə ifraz edir. Bu maddə   həm şikarın bədənindəki yarada, həm də   
zəlinin öz mədəsində olan qanın laxtalanmasının qarşısını alır.
Qan-damar  sistemi.  Bel  və  qarın  qan  damarı  və  onları  birləşdirən  həlqəvi 
damarlardan  ibarətdir.  Həlqəvi  damarların  bir  neçəsi  yoğunlaşaraq  “ürək” 
Udlaqüstü 
sinir 
düyünü
Ürək 
Bel qan 
damarı 
Çinədan 
Mədə 
Bağırsaq
Qida 
borusu 
Həlqəvi 
əzələ
Uzununa 
əzələ
Qarın sinir 
düyünü
Udlaq
Metanefridi
Udlaqətrafı sinir həlqəsi
Udlaqaltı sinir düyünü
Qarın 
sinir zənciri 
Ağız
Qarın 
qan damarı 
Həlqəvi
damarlar

---