Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

Aralıq 
sahib
Əsas
sahib
İlbizin bədənində 
olan sürfə mərhələsi
Sista
Kirpikli 
sürfə
Yumurta
Yetkin 
fərd
Quyruqlu
sürfə
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Bədən eninə kəsiyində dəyirmidir. 2. Hermafrodit-
dir. 3. Sormacları yoxdur. 4. 
madadır. 
Bədən yastılaşmış for-
5. Bağırsağın son ucu kor qurtarır.
Uyğunluğu müəyyən edin:
A. Yastı qurdlar
B. Sap qurdlar
1. Düzgün variantı seçin:
2.  Suallara  cavab  verin: 
 
Sap  qurdların  əzələlərinin  quruluş  xüsusiyyətləri 
onların hərəkət qabiliyyətinə necə təsir edir? b)  Sap qurdların hiss orqanlarının 
zəif inkişaf etməsi nə ilə izah olunur? 
1. Sap qurdlar yastı qurdlardan anal dəliyin olmaması-
na/olmasına görə fərqlənir. 2.   Sap qurdlarda həlqəvi və uzununa /yalnız uzu-
nuna əzələlər olur. 3. Askarid insanın bağırsağında həzm olunmur, ona görə ki, 
bədəni kutikula ilə /kirpikciklərlə örtülmüşdür.
a) 
3
3
75
74
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
silə ağciyərlərə gətirilir. O, ağciyərdə inkişafını tamamlayır və ağciyəri zədə-
ləyərək öskürək yaradır. İnsan öskürdükdə bəlğəmlə ağız boşluğuna gətirilir və 
təkrar udularaq bağırsağa düşür. Burada yetkin qurda çevrilir. 
İnsan askaridinin həyat dövranı 
Torpaq
Yumurta
Sürfəli yumurta
Cavan 
sürfə
Qan 
axarı
Yetkin 
sürfə
Sürfə 
ürəkdə
Sürfə 
ağciyərdə
Sürfə
traxeyada
Sürfəli yumurta insan 
tərəfindən udulur
Bağırsaqda 
cinsi yetkinliyə 
çatmış fərdlər
Udlaqda 
sürfə
Sürfənin 
ikinci dəfə  
udulması
Sürfə 
qaraciyərdə
Qaraciyər sorucusunun həyat dövranı
32. 
İnsan üçün təhlükəli olan qurd xəstəlikləri 
İnsanlarda ankilostomoz xəstəliyi törədən sap qurdların nümayəndəsi ankilos-
toma qurdudur.  Ankilostoma insanın nazik bağırsağında parazitlik edir. İnsan 
ya qurdun sürfələrini udmaqla, ya da sürfələrin dərini deşərək qana keçməsi 
nəticəsində bu xəstəliklə yoluxur. Xəstəlik bəzən ölümlə nəticələnir.  
·  Qurdlar  daha  hansı  orqanlarda  parazitlik  edə  bilər?  İnsan  özünü  parazit 
qurdlara yoluxmaqdan necə qoruya bilər?
Şəklə baxıb parazit-sahib cütlərini müəyyən edin: canlı orqanizmlərin adlarından 
və “əsas sahib”, “parazit”, “yastı qurd” anlayışlarından istifadə edərək verilən ha-
disəni əks etdirən cümlələr qurun. 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Qurdların insanda törətdiyi xəstəliklər. Bəzi parazit qurdlar insanlar-
da müxtəlif xəstəliklər törədir. Öküz soliterinin əsas sahibi – insan, aralıq 
sahibi  –  qaramaldır.  İnsan  bu  parazitlə  içərisində  parazitin  sürfəsi  olan 
yaxşı bişirilməmiş ət yeməklə yoluxur. Öküz soliterinin insanda törətdiyi 
xəstəlik  teniarinxoz  adlanır.  İnsanlarda  təhlükəli  exinokokkoz  xəstəliyi 
törədən lentşəkilli qurdların digər nümayəndəsi exinokokkdur. Onun əsas 
sahibi yırtıcılar (it, pişik, ayı, çaqqal, canavar və s.), aralıq sahibi isə qa-
ramal və ya insandır. İnsan bu qurdun yumurtalarını udmaqla (sahibsiz it 
və pişikləri sığalladıqda) xəstəliyə yoluxur. Yumurtadan çıxan sürfələr qan 
vasitəsilə aralıq sahibin ağciyərinə və ya digər daxili orqanlarına gətirilir. 
Burada içərisində qurdun başcıqları və boyuncuqları yerləşmiş iri qovuq-
lara (finnalara) çevrilir. 
Sap  qurdların  nümayəndəsi  olan  uşaq  bizquyruğu,  adətən,  uşaqların 
nazik bağırsağında parazitlik edir. Qurdun dişi fərdi bağırsaqdan çıxaraq 
– Parazitləri hansı ümumi xüsusiyyətlər birləşdirir? 
– Daha hansı parazit qurdları tanıyırsınız?

---

3
3
77
76
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
yıldığı ərazilərdə insan ayaqyalın gəzməməlidir. Meyvə və tərəvəz yeyil-
məmişdən qabaq yaxşı yuyulmalıdır.
Parazit qurdların zərəri. Parazit qurdlar insanın, ev heyvanlarının və  
vəhşi  heyvanların  orqanizmlərində  parazitlik  edərək  onların  orqan  və 
toxumalarını zədələyir və  müxtəlif zəhərlənmələr törədir.  Məsələn, in-
sanın nazik bağırsağında  yaşayan askarid sahib orqanizminə zəhərli mad-
dələr  buraxır  və  bunun  nəticəsində  də  bağırsaq  pozğunluğu,  ürək-
bulanma, müxtəlif bədən ağrıları və s. kimi hallar baş verir.
Qurdlarda parazitizmə uyğunlaşma. Parazitliklə əlaqədar olaraq ək-
sər qurdlarda yapışma orqanı olan sormaclar, qarmaqcıqlar meydana gəl-
mişdir. Bunlarda cinsiyyət sistemləri güclü inkişaf edir. Lakin onlar çox-
lu yumurta qoysa da, bu yumurtalar əlverişli şəraitə düşməyərək məhv 
olur. 
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Cədvəli tamamlayın:
1. Aralıq sahib
2. Əsas sahib
3. Yoluxmuş orqan
4. Yoluxma yolları
Qaraciyər sorucusu      Öküz soliteri        İnsan askaridi
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Parazitizmə uyğunlaşmaları seçin: 
2. Suallara cavab verin:
1. Dəridə kirpikciklərin olması. 2. Yapışma-
ğa  xidmət  edən  orqanların  olması.  3.  Sahib  dəyişməklə  gedən  inkişaf.  4.  Bədən 
səthi ilə tənəffüsün olması. 5. Cinsiyyət sisteminin yaxşı inkişaf etməsi. 
 1. Xəstə qarınağrısından, ağızda xoşagəlməz dadın ol-
masından şikayət edir. Nəcisində ağ buğumlar aşkar edilib. O, hansı qurda yolux-
muşdur? 2. Askarid bağırsaqda yaşayır. Nə üçün o, bağırsaq şirələrinin təsirin-
dən həzm olunmur?
33. 
Həlqəvi qurdlar tipi 
Şumlanmış torpaq üzərinə dəstə ilə qonan quşlar dimdikləri ilə torpaq hissə-
ciklərini eşələyirdilər.  
–  Soxulcan axtarırlar, – deyə babam dilləndi.  
– Baba, bəs onlar soxulcanları dimdiklərinə alaraq hara aparırlar?
– Balalarını yemləmək üçün. Axı bu, onların ən sevimli qidasıdır.
· Soxulcanların təbiətdə daha hansı əhəmiyyəti var?
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Soxulcanın quruluşu
Məqsəd: Soxulcanın quruluş xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi. 
Təchizat: Canlı soxulcanlar, pinset, qalın vərəq, şüşə parçası, lupa.
İşin gedişi: 1. Soxulcanı pinsetlə bankadan çıxararaq şüşənin üzərinə qoyun. 
 Bədənin ön hissəsinə yaxın yerləşən qalınlaşmış kəməri (qurşağı) tapın və  onun 
neçə buğumdan ibarət olduğunu müəyyən edin. 2. Bədəninin ön, arxa, bel və 
qarın hissələrinin bir-birindən nə ilə fərqləndiyini müəyyən edin. 3. Lupanın 
köməyi ilə bədənin qarın hissəsində olan qılcıqlarını sayın.   4. Qurdun şəklini 
dəftərinizdə çəkin və hissələrini qeyd edin.  
Nəticələri müzakirə edək: Soxulcanın bədəni hansı quruluşa malikdir?
anus  ətrafına  yumurtalarını  yapış-
dırır və gicişmə əmələ gətirir. Uşaq 
həmin hissəni qaşıdıqda yumurtalar 
dırnaqların altına dolur və nəticədə 
təkrar yoluxma baş verə bilər. 
Mübarizə tədbirləri. Parazit xəs-
təliklərlə mübarizə məqsədilə profi-
laktik tədbirlər həyata keçirilir. Pa-
razitlə  yoluxmanın  qarşısının  alın-
ması üçün çirkli və durğun su höv-
zələrindən su içməməli, ət yaxşı bi-
şirilməlidir.  Bundan  başqa,  küçə 
heyvanları olan itlər və pişiklərə əl 
vurarkən əllər sabunla təmiz yuyul-
malıdır. Ankilostoma qurdunun ya-
Exinokokkun həyat dövranı
Aralıq 
sahiblər
Əsas
sahib
Yetkin fərd
Yumurta
6-qarmaqlı 
sürfə
Finna
Həlqəvi  qurdlar.  Dənizlərdə,  şirin  su  hövzələrində  və  torpaqda  ya-
şayırlar.  8000-ə qədər növü var. Bədənləri həlqəşəkilli buğumlara malik 
olduğundan onları həlqəvi qurdlar adlandırırlar. 
Həlqəvi qurdların dəri-əzələ kisəsi bədəni örtən epiteli qatından, onun 
altında yerləşən həlqəvi və uzununa yerləşmiş əzələlərdən ibarətdir. Sap 
qurdlardan  fərqli  olaraq,  həlqəvi  qurdların  bədən  boşluğu  bir  qatdan 
ibarət divarla örtülmüşdür. Bu ikinci bədən boşluğu və ya selom adlanır. 
Daxili orqanlar  içərisi maye ilə dolu bu boşluqda yerləşir.  Boşluq mayesi 
qurdun bədəninə möhkəmlik verərək skelet rolunu oynayır və mübadilə 
proseslərində iştirak edir. Həlqəvi qurdları üç əsas sinfə ayırırlar – azqıllı 
qurdlar, çoxqıllı qurdlar və zəlilər. 
Azqıllı qurdlar sinfi. Qarın hissəsində az miqdarda nazik və qısa qıl-
cıqları  olan  qurdları  azqıllı  qurdlar  adlandırırlar.  Geniş  yayılmış  nü-
mayəndəsi soxulcandır. O, nəm və çürüntülərlə zəngin torpaqlarda ya-
şayır.  Qırmızımtıl-qəhvəyi  rəngli  bədəni  180-ə  qədər  buğumdan  təşkil 
olunmuşdur.  Bədəninin  uzunluğu 
10-15 sm-ə çatır. Bədəninin ön his-
səsində kəmər adlanan qalınlaşma 
olur.
Çoxqıllı  qurdlar  sinfi. 
bədən  buğumunun  yan  hissəsində   
üzərində çoxlu qılcıq olan 
ləri olur. Sinfin adı buradan götü-
rülmüşdür.  Çoxqıllı  qurd lara 
misal  olaraq  dənizlərdə  yaşayan   
nereid  və  qumqurdunu  göstərmək 
Hər 
ayaq pər-
Çoxqıllı 
qurdlar 
Azqıllı 
qurdlar 
Zəlilər
Nereid
Qum-
qurdu
Soxulcan
Tibb
zəlisi

---