Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

Yumurta
3
3
71
70
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
Öyrändiklärinzi tätbiq edin  
Öyrändiklärinzi tätbiq edin  
Cədvəli dəftərinizdə çəkin və mətndən istifadə edərək cədvəli tamamlayın.
Yastı qurdlar tipi
Siniflər
Nümayəndələri
Yaşayış mühiti
Bədənin quruluşu
1. Bağırsaqboşluqlularla yastı qurdlar arasında oxşar və fərqli əlamətləri tapın.
Ümumi əlamətlər
Fərqli əlamətlər
Bağırsaqboşluqlular               
Yastı qurdlar
2. Suallara cavab verin: 
a) Öyrəndiyiniz orqanizmləri bir tipə aid etməyə imkan 
verən əsas əlamətləri sadalayın. b) Hansı xüsusiyyətlər yastı qurdlar tipini si-
niflərə bölməyə imkan vermişdir?
30. 
Yastı qurdların həyat fəaliyyəti
Xəstəni bağırsaq ağrıları, ürəkbulanma, qusma şikayətləri ilə müayinə 
edən həkim onun çirkli hövzədən su içdiyini müəyyən etdi.
· Həkim bu qənaətə necə gələ bilərdi?
Öküz soliterinin həyat dövriyyəsini əks etdirən şəklə diqqətlə baxın. 
Suallara cavab verin: 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Yastı qurdların həyat fəaliyyəti. 
füs, son parçalanma məhsullarının ifrazı,  çoxalma aiddir.
Bunlara hərəkət, qidalanma, tənəf-
İfrazat  sistemi.  Protonefridilər  adlanan  ulduzşəkilli  hüceyrələrə  malik  şaxə-
lənmiş,  çoxsaylı  kanalcıqlardan  təşkil  olunmuşdur.  Həyat  fəaliyyəti  nəti-
cəsində yaranan zərərli parçalanma məhsulları bədəndən bunların köməyi ilə 
xaric edilir.   
Sinir sistemi. Bədənin ön hissəsində olan iki sinir düyünü və ondan çıxan sinir 
sütunlarından  ibarətdir.  Sinir  sütunları  bir-biri  ilə  eninə  sinir  atmaları  ilə 
birləşir. 
Hiss orqanları. Sərbəst həyat tərzi keçirən bəzi formalarda hissiyyatda iştirak 
edən  lamisə  çıxıntıları  və  gözlər  olur.  Parazit  həyat  tərzi  keçirən  sorucu  və 
lentşəkilli qurdlarda isə xüsusi hiss orqanları olmur. 
Çoxalması. Yastı qurdlar hermafroditdir. Yəni onların bədənində eyni zamanda 
dişi  və  erkək  çoxalma  orqanı  olur.  Yetkin  fərdlərdə  dişi  cinsiyyət  hüceyrələri 
yumurtalıqlarda, erkək cinsiyyət hüceyrələri isə toxumluqlarda yetişir. 
İnkişafı. Kirpikli qurdlarda mayalanmış yumurtalardan yeni fərdlər meydana 
gəlir. Parazit həyat tərzi keçirən digər qurdlarda sahib dəyişməklə gedən mü-
rəkkəb inkişaf dövriyyəsi baş verir. Yaşlı fərd, adətən, əsas, sürfə mərhələsi isə 
aralıq sahiblər adlandırılan digər orqanizmlərdə yaşayır və inkişaf edir. Aralıq 
sahib, adətən, bir və ya bir neçə ola bilir. Parazit  mütləq əsas sahib tərəfindən 
udulmalıdır ki, burada yetkin fərdə çevrilərək yenidən yumurta qoya bilsin. 
Yastı qurdlarda regenerasiya qabiliyyəti yaxşı inkişaf etmişdir.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Ağ planarinin sinir, həzm, cinsiyyət 
və ifrazat sistemi
Yastı qurdlarda hərəkət. Əsasən, əzələlərin yığılması hesabına baş verir. Kir-
pikli qurdların hərəkətində həm də kirpiklər iştirak edir. 
Həzm  sistemi  və  qidalanma.  Yastı  qurdlarda  həzm  sistemi  ağızla  başlayır. 
Onlarda bağırsağın son ucu kor qurtarır və anal dəliyi olmur. Həzm olunmamış 
qida  qalıqları  ağız  dəliyi  vasitəsilə  bədəndən  kənara  atılır.  Bəzilərində  (lent-
şəkilli qurdlar) həzm sistemi olmadığından qidanı bütün bədən  səthi ilə sorur. 
Tənəffüsü. Yastı qurdlarda xüsusi tənəffüs orqanları olmur. Kirpikli qurdlarda 
suda həll olmuş oksigen bütün bədən səthi ilə daxil olur, karbon qazı isə xaric 
edilir.  Sorucu  və  lentşəkilli  qurdlar  isə  parazit  həyat  tərzi  ilə  əlaqədar  fəal 
tənəffüs etmir. 
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Göstərilən orqanlar və onların hissələrinin yastı qurdların hansı orqanlar siste-
minə uyğun olduğunu müəyyən edin. 
1. Şaxələnmiş kanalcıqlar; 2. Toxumluqlar; 
3.  Ağız  dəliyi;  4.  Ulduzşəkilli  hüceyrələr  –  protonefridilər;  5.Udlaq;  6.  Sinir 
düyünləri; 7. Yumurtalıqlar; 8. Bağırsaq; 9. Sinir sütunları.
Həzm sistemi: __  İfrazat sistemi: __  Sinir sistemi: __  Cinsiyyət sistemi: __
1.  
harada yaşayır? 
2. Öküz soliteri insan orqa-
nizminə necə düşür? 
3. Öküz soliteri ilə yolux-
manın qarşısını necə almaq 
olar?
Öküz soliterinin sürfəsi 

---

Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Düzgün ifadələri seçin: 
1. Yastı qurdların bədəni iki hüceyrə qatından təşkil olunub. 
2. Yastı qurdlar ikitərəfli simmetriyalı bədən quruluşuna malikdir. 
3. Yastı qurdların nümayəndələri arasında parazit formalar var. 
4. Yastı qurdlarda hiss orqanları olmur. 
5. Yastı qurdlarda qan-damar sistemi meydana gəlir. 
6. Yastı qurdlar ayrıcinsiyyətlidir. 
7. Yastı qurdların həzm sistemində anal dəlik olur. 
8. Planarilər – yırtıcıdır. 
9. Yastı qurdlar bütün bədən səthi ilə tənəffüs edir. 
10. Yastı qurdların orqanlararası boşluğu parenxima ilə doludur.
31. Sap qurdlar tipi. 
Sap qurdların həyat fəaliyyəti
 “Yeməkdən qabaq mütləq əllərini yu!”, “Nə üçün meyvəni yumamış yedin?” 
– 
deyə anası dostum Fərhadı bu sözlərlə tez-tez məzəmmət edərdi.   Əvvəllər bu 
danlaqlar mənə qəribə gəlsə də, sonralar anasının nə qədər haqlı olduğunu başa 
düşdüm.
· Sizcə, nə üçün anası Fərhaddan əllərini və yeyərkən meyvəni  yumağı tələb edirdi?
Məqsəd: Sap qurdların quruluşu ilə tanışlıq. 
Təchizat: Mikroskop, hazır mikropreparatlar və ya tablolar.  
İşin gedişi:  1. Sap qurdların preparatına və ya tablosuna nəzər yetirin. Onların 
Sap  qurdlar.  Bədən  dəyirmi  və  buğumsuzdur.  Ön  və  arxa  hissədən 
sivriləşmişdir. Bunlarda içərisi maye ilə dolu ilk bədən boşluğu meydana 
gəlmişdir. Yastı qurdlardan fərqli olaraq, həzm sistemində ilk dəfə olaraq 
son ucu anal dəliklə qurtaran bağırsaq yaranmışdır. 
Əsl sap qurdlar sinfi. Nümayəndələri sərbəst yaşayır, bəziləri isə müx-
təlif orqanizmlərdə parazitlik edir. İnsan askaridi və uşaq bizquyruğu bu 
sinfin geniş yayılmış nümayəndələrindəndir.
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
  
S
ap qurdların quruluş xüsusiyyətləri
İnsan askaridinin həyat fəaliyyəti
Bədən örtüyü. Askaridin bədəni xaricdən möhkəm kutikula ilə örtülmüşdür. 
Kutikula  həzm  şirələrinə  qarşı  davamlı  olub,  qurdu  kimyəvi  və  mexaniki 
təsirlərdən qoruyur. Bədən örtüyünə daxildən uzununa  istiqamətdə yerləşmiş 
saya  əzələlər  birləşmişdir.  Bunların  hamısı  birlikdə  dəri-əzələ  kisəsini  əmələ 
gətirir. 
Hərəkəti.  İnsan  askaridi  uzununa  əzələlərin  köməyi  ilə  bədənini  dalğavari 
hərəkət etdirir. Eninə əzələləri olmadığı üçün onu uzadıb-qısalda bilmir.
Həzm sistemi. Askaridin ön hissəsində üçdodaqlı ağız yerləşir.
 
Ağızdan daxil 
olan qida udlağa, qida borusuna, oradan bağırsağa daxil olur. Bağırsağın son 
ucu anal dəliklə qurtarır. Həzm olunmamış qida hissəcikləri bu dəlik vasitəsilə  
bədəndən xaric edilir.
Tənəffüsü.  Xüsusi  tənəffüs  orqanı  yoxdur.  Yetkin  fərd  oksigensiz  mühitdə 
yaşayır. 
İfrazat  sistemi.  İnsan  askaridinin  ifrazat  sistemi  bir  cüt  ifrazat  kanalından 
ibarətdir. Bu kanallar  bir-biri ilə birləşərək bədənin ön hissəsində tək axarla 
xaricə açılır. 
Sinir sistemi. İnsan askaridinin sinir sistemi ayrıca sinir düyünləri olmayan 
udlaqətrafı  sinir  həlqəsindən  və  bədənin  arxa  hissəsinə  doğru  gedən  sinir 
şaxələrindən ibarətdir. 
Hissiyyat orqanları. Parazit həyat tərzi ilə əlaqədar olaraq xüsusi hissiyyat 
orqanları inkişaf etməmişdir.
Cinsiyyət sistemi və çoxalması.İnsan askaridi ayrıcinslidir.  Dişilərdə bir cüt, 
erkəklərdə isə tək sapşəkilli cinsiyyət orqanları olur. 
İnsan askaridinin inkişafı. İnkişafında aralıq sahib iştirak etmir. İnsanın ba-
ğırsağında yaşayan yetkin askaridin yumurtaları  nəcis vasitəsilə  ətraf mühi-
tə düşür. Əlverişli temperatur, rütubət və oksigenli mühitdə inkişaf edən yu-
murtanın daxilində sürfələr əmələ gəlir. Bu dövrdə yumurtalar yoluxmaya ar-
tıq tam hazır vəziyyətdə olur.  İnsan çirklənmiş su və ya qida vasitəsilə bu yu-
murtaları udduqda onun nazik bağırsağında həzm şirələrinin təsirindən yu-
murtanın qabığı əriyir, sürfə azad olur və bağırsaq divarını dələrək qan vasitə-
İnsan askaridinin quruluşu
İnsan askaridi. Parazit həyat tərzi keçirir və yetkin halda insanların 
nazik  bağırsağında  yaşayır.  Uzunluğu  20-40  sm-ə  qədərdir.  Erkəkləri 
dişilərdən kiçik olur. Yastı qurdlardan fərqli olaraq, parazitlik edən sap 
qurdlarda yapışma orqanı yoxdur. 
bədən formasını müəyyən edin. 2. Tab-
loda  erkək  və  dişi  qurdların  oxşar  və 
fərqli cəhətlərini müəyyən edin. 3. Dişi 
və erkək   qurdların   şəkillərini dəftərə 
çəkin.
Nəticəni müzakirə edək:   Sap qurdlar 
yastı qurdlardan nə ilə fərqlənir?
3
3
73
72
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi

---