Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

3
3
65
64
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
Dalayıcı 
hüceyrə 
ENTODERMA
Aralıq 
hüceyrə 
Sinir 
hüceyrəsi
a
Qolcuq 
Ağız
Bağırsaq 
boşluğu
Döşənək
Ektoderma
Entoderma
Yumurta 
hüceyrə 
Vəzili 
hüceyrə
Qamçılı 
həzm 
hüceyrəsi
EKTODERMA
Şüalı 
simmetriya
b
İçərisində zəhərli maddə və 
dalayıcı sap olan kapsul
Həssas tükcük
Atılmış sap
Dalayıcı  hüceyrədə  içərisində  zəhərli  maddə 
olan kapsul, kapsulda isə spiral halında burulan 
dalayıcı sap yerləşir. Dalayıcı hüceyrənin həssas 
tükcüyünün  qıcıqlandırılması  nəticəsində  sap 
atılaraq şikarın bədəninə sancılır.
Hidranın  bədənindən  xəyali  bir  ox  keçirsək,   
qolcuqları  bu  mənbədən  çıxan  şüaları  xatır-
ladacaq. Bu, şüalı simmetriya adlanır.
Bağırsaqboşluqlular  tipi.  Bağırsaqboşluqluların  nümayəndələri  də-
nizlərdə və şirin sularda yaşayır.   Suda fəal üzən və oturaq həyat tərzi 
keçirən azhərəkətli nümayəndələrinə rast gəlinir. Bədənləri iki qatdan– 
ektoderma və entodermadan ibarətdir. Tipin səciyyəvi əlaməti bağırsaq 
boşluğunun  və  bədən  üzərində  dalayıcı  hüceyrələrin  olmasıdır. 
Bağırsaqboşluqlular hidrozoalar, sifoid meduzaları və mərcan polipləri si-
niflərinə bölünür. 
Hidrozoalar sinfi. Nümayəndəsi şirin su hidrasıdır ( ). Hidra oturaq 
həyat  tərzi  keçirir.  Bədəninin  aşağı  hissəsində  olan  döşənək  vasitəsilə 
suyun dibinə və ya sualtı əşyalara yapışır. Bədən daxilində bağırsaq boşlu-
ğu yerləşir. Bu boşluq 5-12 ədəd qolcuqlarla əhatələnmiş ağız dəliyi va-
sitəsilə   xarici mühitlə əlaqələnir. Bədəni xarici – ektoderma və daxili – 
entoderma qatlarından ibarətdir.
Ektoderma qatı 
 bir neçə növ hüceyrələrdən ibarətdir: dəri-
əzələ hüceyrələri, 
inir hüceyrələri, aralıq hüceyrə-
lər və cinsiyyət hüceyrələri.  Dəri-əzələ hüceyrələri, əsasən, bədən örtüyü-
nü təşkil edir. Burada yığılma qabili
inir  hüceyrələri  uzun  çıxıntılara  malikdir.  Aralıq 
hüceyrələri digər hüceyrələrə başlanğıc verir. Cinsiyyət hüceyrələrinə – 
spermatozoid və yalançı ayaqlara malik yumurta hüceyrəsi aiddir.  
Entoderma qatı (daxili qat) həzm prosesində iştirak edən qamçılı həzm 
və vəzili hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur.
a
b
(xarici qat)
dalayıcı hüceyrələr ( ), s
yyətinə malik əzələ lifi olur. Dalayıcı 
hüceyrələr qolcuqlarda daha çoxdur. Onların ifraz etdiyi zəhər kiçik hey-
vanları  iflic  edir.  S
c
d
Sifoid  meduzaları  sinfi.  Nümayəndəsi  aureliya 
meduzasıdır ( ). Aureliya meduzası dənizlərdə yaşa-
yır.  Hidradan  fərqli  olaraq,  suda  aktiv  üzür.  Həl-
məşik  və  yarımşəffaf  olan  bədəni  çətirə  oxşayır. 
Çətirin  alt  hissəsində  üzərində  dalayıcı  hüceyrələr 
olan çoxlu miqdarda qolcuq və ağız olur. Çətirin kə-
narlarında  qara  piqmentli  “gözcüklər”  vardır. 
Meduzaların əksəriyyəti suyun səthində, bəziləri isə 
(stavromeduza) suyun dib hissəsində yaşayır. 
Mərcan polipləri sinfi. Tək və koloniya halında 
yaşayan  nümayəndələri  vardır.  Tək  halda  yaşayan 
forması  aktiniyadır  ( ).  Koloniya  halında  yaşayan 
formalarına  qırmızı  mərcan  polipləri  aiddir. Kirəc 
skeletə  malik  olduğuna  görə  onların  koloniyaları 
şaxələnmiş  budaqcıqlara  bənzəyir.  Sakit  və  Hind 
okeanlarının tropik hissələrində məhv olmuş polip-
lərin  kirəc  skeletləri  “mərcan  adaları”nı  əmələ  gə-
tirir.  
c
d
 
Dəri-əzələ 
hüceyrəsi
Şirin su hidrasının quruluşu

---

Süfrə
(planula)
Yumurta
Yetkin meduzalar
Meduza
sürfələri
Polip
Yumurta 
hüceyrə
Sperma-
tozoidlər
Mayalanmış
yumurta
Yetkin 
hidra
Сinsi çoxalma 
Aureliya meduzasının həyat dövranı
Şirin su hidrasında mayalanma 
çarpaz gedir.
Yumurta hüceyrə
Spermatozoid
67
66
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
3
3
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Hidranın ektoderma və entoderma qatında yerləşən hüceyrələri qeyd edin: 
1. Həzm şirələri ifraz edən vəzili hüceyrələr.  
2. Digər hüceyrələri əmələ gətirən aralıq  hüceyrələr. 
3. Qıcıqları ötürən sinir hüceyrələri. 
4. Qidanı həzm edən həzm hüceyrələri. 
5. Müdafiə və qidalanmada iştirak edən dalayıcı hüceyrələr.  
6. Cinsi çoxalmada iştirak edən cinsiyyət hüceyrələri.
Ektoderma  
Entoderma
1. Düzgün variantı seçin: 
1) Bağırsaqboşluqlular ikiqatlı/üçqatlı heyvanlardır.  
2) Hidra yeraltı əşyalara döşənəyin/qolcuqların köməyi ilə yapışır. 
3) Hidranın xarici qatı ektoderma/entoderma adlanır.  
4) Həssas tükcük hidrada dalayıcı hüceyrələrdə/sinir hüceyrələrində yerləşir.
2. Uyğunluğu müəyyən edin:
1. Bədəni çətirə oxşayır; 
2. Kirəc skeletə malikdir; 
3. Qara piqmentli gözcükləri var; 
4. Ağız dəliyi 5-12 ədəd qolcuqlarla 
əhatələnmişdir; 
5. Ağız bədənin alt hissəsində yerləşir; 
6. Şirin sularda yaşayır.
28. 
Bağırsaqboşluqluların həyat fəaliyyəti
Qədim  yunan  əfsanəsinə  görə,  Lerney  hidrasını  məhv  etmək  Herakl  kimi 
güclü bir qəhrəman üçün də asan olmamışdı.  Hidranın hər vurulmuş bir ba-
şı əvəzinə ikisi əmələ gəlirdi. Herakla kömək edən İolay kəsilmiş başların 
yerini məşəllə yandırandan sonra onlar hidranı məhv edə bildilər.
· Əfsanəvi hidranın hansı xüsusiyyəti həqiqətə uyğundur? 
Şirin su hidrası ilə meduza arasında oxşar və 
fərqli cəhətləri müəyyən edin.
Nəticəni müzakirə edin: Hansı xüsusiy-
yətlərinə görə onlar bir tipə aid olunur? 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Bağırsaqboşluqluların həyat fəaliyyəti. Bağırsaqboşluqlular tipinin 
nümayəndələrində  həyat  fəaliyyəti  prosesləri  oxşar  şəkildə  baş  verir. 
Maddələr mübadiləsi, qıcıqlanma və çoxalmada bu oxşarlıqlar daha səciy-
yəvidir.
Hərəkət. Azhərəkətli  və  ya  fəal  hərəkətli  formaları  vardır. Azhərəkətli  for-
malar polip, fəal hərəkətlilər isə meduzalar adlanır. 
Qidalanma. Bağırsaqboşluqlular yırtıcıdır. Tutulan qida ağız dəliyindən bağır-
saq boşluğuna ötürülür və daxili qatın hüceyrələri tərəfindən həzm olunaraq 
bədənə sorulur. Həzm olunmayan qalıqlar yenidən   bağırsaq boşluğuna düşür, 
sonra isə ağız vasitəsilə xaricə atılır.  
Tənəffüs. Bütün bədən səthi ilə suda həll olmuş oksigenlə tənəffüs edir. 
İfrazat. Bədəndə yaranan son parçalanma məhsulları da bütün bədən səthi ilə 
xaric edilir. 
Qıcıqlanma və refleks. 
və bu, refleks adlanır. 
Çoxalma.  Əlverişli  şəraitdə  qeyri-cinsi,  əlverişsiz  şəraitdə  isə  cinsi  yolla 
çoxalır. Qeyri-cinsi çoxalma tumurcuqlanma yolu ilə, cinsi çoxalma cinsiyyət 
hüceyrələrinin (qametlərin) iştirakı ilə baş verir. 
bəzilə-
rində  cinsi  çoxalma  zamanı  eyni  bir  orqanizmdə  həm  dişi,  həm  də  erkək 
cinsiyyət hüceyrələri yaranır. Belə orqanizmlər (məsələn, şirin su hidrası) her-
Bağırsaqboşluqlularda sinir hüceyrələri mövcuddur. Bu 
hüceyrələrin köməyi ilə qıcıqlara cavab verilir 
Bağırsaqboşluqluların 
mafrodit adlanır. Digərlərində isə 
erkək və dişi cinsi hüceyrələr ay-
rı-ayrı fərdlərdə yaranır. Belə or-
qanizmlər ayrıcinsli adlanır. 
Regenerasiya. 
bədən hissələrini ye-
nidən bərpaetmə qabiliyyətinə ma-
likdir. Bu proses regenerasiya ad-
lanır. Regenerasiya aralıq hücey-
rələr hesabına baş verir. 
Bağırsaqboşluqlu-
lar itirilmiş 
Qeyri-cinsi 
çoxalması 
(tumurcuqlanma)
Bağırsaqboşluqlularda həyat fəaliyyəti
Şirin su hidrası
Qıcığa cavab
Hərəkəti
A. Hidrozoalar sinfi
B. Sifoid meduzaları sinfi
C. Mərcan polipləri sinfi
İynə

---