Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

3
3
63
62
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
Birhüceyrəlilərin müxtəlifliyi. Sərbəst yaşayan sarkodinlərin bəzilə-
rinin kirəc çanaqları olur. Bunlara dənizlərdə yaşayan foraminiferlər və 
radiolarilər aiddir. Birhüceyrəlilər arasında parazit həyat tərzi keçirən 
nümayəndələrə də rast gəlinir. Sarkodinlərin parazit nümayəndələrindən 
biri  də  dizenteriya  amöbüdür.  Dizenteriya  amöbü  parazit  həyat  tərzinə 
uyğunlaşaraq bəzi heyvanların, o cümlədən insanın yoğun bağırsağında 
parazitlik edir. Burada yaralar əmələ gətirir. İnsan dizenteriya amöbünə 
sista halında yoluxur. Birhüceyrələlilərin sporlular tipinin nümayəndəsi 
olan malyariya paraziti insanda yüksək qızdırma ilə müşayiət olunan ağır 
malyariya  xəstəliyi  törədir.  Xəstəliyin  keçiricisi  malyariya  ağcaqa-
nadıdır.
Açar sözlərdən istifadə etməklə cümlələri tamamlayın: 
ifrazat vakuolu, xloroplastlar, yalançı ayaqlar, qıcıqlanma, tullantı dəliyi.
1.  Amöb __ köməyi ilə hərəkət edir. 
2. Yaşıl evqlendə fotosintez __ baş verir. 
3.  Şirin  suda  yaşayan  ibtidailərdə  son  parçalanma  məhsulları  və  suyun 
artığı __ köməyi ilə bədəndən xaric edilir. 
4. Orqanizmin ətraf mühitin təsirinə verdiyi cavab __ adlanır. 
5. İnfuzor-tərlikdə həzm olunmayan qida qalıqları __ vasitəsilə bədəndən 
xaric edilir.
Suallara cavab verin: 
1. Radiolyarilərin bəzi növlərinin sitoplazmasında simbioz halında yaşayan yaşıl 
yosunlara rast gəlinir. Belə birgəyaşayışın əhəmiyyətini izah edin. 
2. Tərkibində yaşıl evqlenlər olan suya yod məhlulu əlavə edirlər. Məhlul göyərir. 
Bunun səbəbini izah edin. 
3. Adi amöbləri içərisində qaynadılaraq otaq temperaturuna qədər soyudulmuş 
su olan sınaq şüşəsinə yerləşdirirlər. Sonra sınaq şüşəsinin ağzını bağlayırlar. 
Müəyyən müddətdən sonra amöblər məhv olur. Səbəbini izah edin. 
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Qidalanması. Əksər birhüceyrəlilər hazır üzvi maddələrlə qidalanır. Onların qi-
dasını bakteriya və digər birhüceyrəli orqanizmlər təşkil edir. Birhüceyrəlilərdə 
bədənə  daxil  olan  qida  ətrafında  həzm  vakuolu  yaranır.  Həzm  şirələrinin  təsi-
rindən qida həll olaraq mənimsənilir. Həzm olunmayan qalıqlar amöbdə bədənin 
istənilən hissəsindən, infuzor-tərlikdə isə tullantı dəliyindən xaricə atılır.  
–  Amöb  qidasını  yalançı  ayaqları  vasitəsilə  əhatə  edir  ( ).  Bədənin  çökməsi 
nəticəsində qida bədənə daxil olur.
 – Yaşıl evqlen   işıqda bitkilər kimi fotosintez edir, qaranlıqda heyvanlar kimi hazır 
üzvi maddələrlə qidalanır. 
– İnfuzor-tərlikdə udulmuş qida novşəkilli ağız və “udlaq” vasitəsilə bədənə daxil olur. 
a
İfrazat  və  tənəffüs  prosesi.  Birhüceyrəlilərdə  maddələrin  parçalanmasından 
alınan  lazımsız  son  parçalanma  məhsulları  və  suyun  artıq  hissəsi  ifrazat  va-
kuolu vasitəsilə bədəndən xaric olur. Sərbəst yaşayan birhüceyrəlilərin hamısı 
bədən səthi ilə tənəffüs edir. Tənəffüs zamanı orqanizmin həyatı üçün zəruri 
olan enerji ayrılır.
Qıcığa  cavab.  Bürhüceyrəlilər  temperatur,  kimyəvi  təsirlər,  qida  və  s.  kimi 
xarici  qıcıqların  təsirinə  cavab  verə  bilir.  Məsələn,  amöb  və  infuzor  qidaya 
doğru hərəkət edir və ya suya qoyulmuş duz kristalından uzaqlaşır.
Sistalaşma. Əlverişsiz mühitdə birhüceyrəlilərin qidalanması dayanır, bədən-
ləri girdələşir, üzərində qoruyucu qabıq əmələ gəlir. Beləliklə, onlar əlverişsiz 
şəraiti bu cür sista halında keçirirlər.
a
Çoxalması. Çoxalmaları, əsasən, hüceyrənin 
ikiyə  bölünməsi  yolu  ilə  baş  verir.  Çoxalma 
prosesi zamanı əvvəl nüvə, sonra sitoplazma 
ortadan ikiyə  bölünür. İnfuzor tərlikdə cinsi 
proses də müşahidə edilir ( ). 
b
Amöbdə 
qidalanma 
prosesi
İnfuzor-tərliyin qeyri-cinsi çoxalması
27. Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi.
 Bağırsaqboşluqlular tipi
Çoxhüceyrəlilər yarımaləminin nümayəndələrinin bədəni çoxlu hüceyrələr-
dən təşkil olunmuşdur. Gözlə görünən əksər canlılar çoxhüceyrəlilərə aiddir. 
Lakin onlar arasında müxtəlif ölçülü olanlara da rast gəlinir. 
Göllərdə  və  ya  çaylarda  yaşayan  su  bitkiləri  üzərində,  diqqətlə  baxdıqda, 
bəzən qonur və ya yaşılımtıl rəngli, ön ucunda qolcuqları olan kiçik heyvanları 
görmək olar. Bunlar hidralardır.
· Birhüceyrəlilərlə müqayisədə çoxhüceyrəlilər hansı üstünlükləri qazanmışlar?
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Şirin su hidrasının quruluşu
Məqsəd: Hidranın quruluşunun öyrənilməsi.
Təchizat: Mikroskop, hazır preparatlar və ya hidranın quruluşuna dair  tablolar.
İşin gedişi: 1. Hidranın preparatına və ya tablolarına baxın. 2. Onun şəklini çəkin. 
Hidranın ağzı, onun ətrafında qolcuqları, döşənəyi, bağırsaq boşluğunu qeyd edin. 
Nəticələri müzakirə edək: 1. Hidranın bədəni neçə qatdan təşkil olunub? 2. Hid-
ranın birhüceyrəlilərdən fərqi nədir?
Çoxhüceyrəlilər müxtəlif davranışa, müxtəlif həyat tərzi və quruluşa  
malik olsa da, onların ümumi xüsusiyyətləri də var. Onların hüceyrələri 
müstəqil  fəaliyyət  göstərə  bilmir,  ixtisaslaşaraq  müxtəlif  funksiyaları 
yerinə yetirir. Belə ki, hüceyrələrin bir qrupu qidalanmağa, digər qismi 
ifrazata, bəziləri isə çoxalmağa xidmət edir. 
b

---

3
3
65
64
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
Dalayıcı 
hüceyrə 
ENTODERMA
Aralıq 
hüceyrə 
Sinir 
hüceyrəsi
a
Qolcuq 
Ağız
Bağırsaq 
boşluğu
Döşənək
Ektoderma
Entoderma
Yumurta 
hüceyrə 
Vəzili 
hüceyrə
Qamçılı 
həzm 
hüceyrəsi
EKTODERMA
Şüalı 
simmetriya
b
İçərisində zəhərli maddə və 
dalayıcı sap olan kapsul
Həssas tükcük
Atılmış sap
Dalayıcı  hüceyrədə  içərisində  zəhərli  maddə 
olan kapsul, kapsulda isə spiral halında burulan 
dalayıcı sap yerləşir. Dalayıcı hüceyrənin həssas 
tükcüyünün  qıcıqlandırılması  nəticəsində  sap 
atılaraq şikarın bədəninə sancılır.
Hidranın  bədənindən  xəyali  bir  ox  keçirsək,   
qolcuqları  bu  mənbədən  çıxan  şüaları  xatır-
ladacaq. Bu, şüalı simmetriya adlanır.
Bağırsaqboşluqlular  tipi.  Bağırsaqboşluqluların  nümayəndələri  də-
nizlərdə və şirin sularda yaşayır.   Suda fəal üzən və oturaq həyat tərzi 
keçirən azhərəkətli nümayəndələrinə rast gəlinir. Bədənləri iki qatdan– 
ektoderma və entodermadan ibarətdir. Tipin səciyyəvi əlaməti bağırsaq 
boşluğunun  və  bədən  üzərində  dalayıcı  hüceyrələrin  olmasıdır. 
Bağırsaqboşluqlular hidrozoalar, sifoid meduzaları və mərcan polipləri si-
niflərinə bölünür. 
Hidrozoalar sinfi. Nümayəndəsi şirin su hidrasıdır ( ). Hidra oturaq 
həyat  tərzi  keçirir.  Bədəninin  aşağı  hissəsində  olan  döşənək  vasitəsilə 
suyun dibinə və ya sualtı əşyalara yapışır. Bədən daxilində bağırsaq boşlu-
ğu yerləşir. Bu boşluq 5-12 ədəd qolcuqlarla əhatələnmiş ağız dəliyi va-
sitəsilə   xarici mühitlə əlaqələnir. Bədəni xarici – ektoderma və daxili – 
entoderma qatlarından ibarətdir.
Ektoderma qatı 
 bir neçə növ hüceyrələrdən ibarətdir: dəri-
əzələ hüceyrələri, 
inir hüceyrələri, aralıq hüceyrə-
lər və cinsiyyət hüceyrələri.  Dəri-əzələ hüceyrələri, əsasən, bədən örtüyü-
nü təşkil edir. Burada yığılma qabili
inir  hüceyrələri  uzun  çıxıntılara  malikdir.  Aralıq 
hüceyrələri digər hüceyrələrə başlanğıc verir. Cinsiyyət hüceyrələrinə – 
spermatozoid və yalançı ayaqlara malik yumurta hüceyrəsi aiddir.  
Entoderma qatı (daxili qat) həzm prosesində iştirak edən qamçılı həzm 
və vəzili hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur.
a
b
(xarici qat)
dalayıcı hüceyrələr ( ), s
yyətinə malik əzələ lifi olur. Dalayıcı 
hüceyrələr qolcuqlarda daha çoxdur. Onların ifraz etdiyi zəhər kiçik hey-
vanları  iflic  edir.  S
c
d
Sifoid  meduzaları  sinfi.  Nümayəndəsi  aureliya 
meduzasıdır ( ). Aureliya meduzası dənizlərdə yaşa-
yır.  Hidradan  fərqli  olaraq,  suda  aktiv  üzür.  Həl-
məşik  və  yarımşəffaf  olan  bədəni  çətirə  oxşayır. 
Çətirin  alt  hissəsində  üzərində  dalayıcı  hüceyrələr 
olan çoxlu miqdarda qolcuq və ağız olur. Çətirin kə-
narlarında  qara  piqmentli  “gözcüklər”  vardır. 
Meduzaların əksəriyyəti suyun səthində, bəziləri isə 
(stavromeduza) suyun dib hissəsində yaşayır. 
Mərcan polipləri sinfi. Tək və koloniya halında 
yaşayan  nümayəndələri  vardır.  Tək  halda  yaşayan 
forması  aktiniyadır  ( ).  Koloniya  halında  yaşayan 
formalarına  qırmızı  mərcan  polipləri  aiddir. Kirəc 
skeletə  malik  olduğuna  görə  onların  koloniyaları 
şaxələnmiş  budaqcıqlara  bənzəyir.  Sakit  və  Hind 
okeanlarının tropik hissələrində məhv olmuş polip-
lərin  kirəc  skeletləri  “mərcan  adaları”nı  əmələ  gə-
tirir.  
c
d
 
Dəri-əzələ 
hüceyrəsi
Şirin su hidrasının quruluşu

---