3
3
65
64
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
Dalayıcı
hüceyrə
ENTODERMA
Aralıq
hüceyrə
Sinir
hüceyrəsi
a
Qolcuq
Ağız
Bağırsaq
boşluğu
Döşənək
Ektoderma
Entoderma
Yumurta
hüceyrə
Vəzili
hüceyrə
Qamçılı
həzm
hüceyrəsi
EKTODERMA
Şüalı
simmetriya
b
İçərisində
zəhərli maddə və
dalayıcı sap olan kapsul
Həssas tükcük
Atılmış sap
Dalayıcı hüceyrədə içərisində zəhərli maddə
olan kapsul, kapsulda isə spiral halında burulan
dalayıcı sap yerləşir. Dalayıcı hüceyrənin həssas
tükcüyünün qıcıqlandırılması nəticəsində sap
atılaraq şikarın bədəninə sancılır.
Hidranın bədənindən xəyali bir ox keçirsək,
qolcuqları bu mənbədən çıxan şüaları xatır-
ladacaq. Bu,
şüalı simmetriya adlanır.
Bağırsaqboşluqlular tipi. Bağırsaqboşluqluların nümayəndələri də-
nizlərdə və şirin sularda yaşayır. Suda fəal üzən və oturaq həyat tərzi
keçirən azhərəkətli nümayəndələrinə rast gəlinir. Bədənləri iki qatdan–
ektoderma və
entodermadan ibarətdir. Tipin səciyyəvi əlaməti bağırsaq
boşluğunun və bədən üzərində
dalayıcı hüceyrələrin olmasıdır.
Bağırsaqboşluqlular
hidrozoalar, sifoid meduzaları və
mərcan polipləri si-
niflərinə bölünür.
Hidrozoalar sinfi. Nümayəndəsi
şirin su hidrasıdır ( ). Hidra oturaq
həyat tərzi keçirir. Bədəninin aşağı hissəsində olan
döşənək vasitəsilə
suyun dibinə və ya sualtı əşyalara yapışır. Bədən daxilində
bağırsaq boşlu-
ğu yerləşir. Bu boşluq 5-12 ədəd
qolcuqlarla əhatələnmiş
ağız dəliyi va-
sitəsilə xarici mühitlə əlaqələnir. Bədəni xarici –
ektoderma və daxili –
entoderma qatlarından ibarətdir.
Ektoderma qatı
bir neçə növ hüceyrələrdən ibarətdir:
dəri-
əzələ hüceyrələri,
inir hüceyrələri,
aralıq hüceyrə-
lər və cinsiyyət hüceyrələri. Dəri-əzələ hüceyrələri, əsasən, bədən örtüyü-
nü təşkil edir. Burada yığılma qabili
inir hüceyrələri uzun çıxıntılara malikdir. Aralıq
hüceyrələri digər hüceyrələrə başlanğıc verir. Cinsiyyət hüceyrələrinə –
spermatozoid və yalançı ayaqlara malik yumurta hüceyrəsi aiddir.
Entoderma qatı (daxili qat) həzm prosesində iştirak edən qamçılı
həzm
və
vəzili hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur.
a
b
(xarici qat)
dalayıcı hüceyrələr ( ),
s
yyətinə malik əzələ lifi olur. Dalayıcı
hüceyrələr qolcuqlarda daha çoxdur. Onların ifraz etdiyi zəhər kiçik hey-
vanları iflic edir. S
c
d
Sifoid meduzaları sinfi. Nümayəndəsi
aureliya
meduzasıdır ( ).
Aureliya meduzası dənizlərdə yaşa-
yır. Hidradan fərqli olaraq, suda aktiv üzür. Həl-
məşik və yarımşəffaf olan bədəni çətirə oxşayır.
Çətirin alt hissəsində üzərində dalayıcı hüceyrələr
olan çoxlu miqdarda qolcuq və ağız olur. Çətirin kə-
narlarında qara piqmentli “gözcüklər” vardır.
Meduzaların əksəriyyəti suyun səthində, bəziləri isə
(stavromeduza) suyun dib hissəsində yaşayır.
Mərcan polipləri sinfi. Tək və koloniya halında
yaşayan nümayəndələri vardır. Tək halda yaşayan
forması
aktiniyadır ( ). Koloniya halında yaşayan
formalarına
qırmızı mərcan polipləri aiddir. Kirəc
skeletə malik olduğuna görə onların koloniyaları
şaxələnmiş budaqcıqlara bənzəyir. Sakit və Hind
okeanlarının tropik hissələrində məhv olmuş polip-
lərin kirəc skeletləri “mərcan adaları”nı əmələ gə-
tirir.
c
d
Dəri-əzələ
hüceyrəsi
Şirin su hidrasının
quruluşu
Süfrə
(planula)
Yumurta
Yetkin meduzalar
Meduza
sürfələri
Polip
Yumurta
hüceyrə
Sperma-
tozoidlər
Mayalanmış
yumurta
Yetkin
hidra
Сinsi çoxalma
Aureliya meduzasının həyat dövranı
Şirin su hidrasında mayalanma
çarpaz gedir.
Yumurta hüceyrə
Spermatozoid
67
66
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
3
3
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Hidranın ektoderma və entoderma qatında yerləşən hüceyrələri qeyd edin:
1. Həzm şirələri ifraz edən vəzili hüceyrələr.
2. Digər hüceyrələri əmələ gətirən aralıq hüceyrələr.
3. Qıcıqları ötürən sinir hüceyrələri.
4. Qidanı həzm edən həzm hüceyrələri.
5. Müdafiə və qidalanmada iştirak edən dalayıcı hüceyrələr.
6. Cinsi çoxalmada iştirak edən cinsiyyət hüceyrələri.
Ektoderma
Entoderma
1. Düzgün variantı seçin:
1) Bağırsaqboşluqlular
ikiqatlı/üçqatlı heyvanlardır.
2) Hidra yeraltı əşyalara
döşənəyin/qolcuqların köməyi ilə yapışır.
3) Hidranın xarici qatı
ektoderma/entoderma adlanır.
4) Həssas tükcük hidrada
dalayıcı hüceyrələrdə/sinir hüceyrələrində yerləşir.
2. Uyğunluğu müəyyən edin:
1. Bədəni çətirə oxşayır;
2.
Kirəc skeletə malikdir;
3. Qara piqmentli gözcükləri var;
4. Ağız dəliyi 5-12
ədəd qolcuqlarla
əhatələnmişdir;
5. Ağız bədənin alt hissəsində yerləşir;
6. Şirin sularda yaşayır.
28.
Bağırsaqboşluqluların həyat fəaliyyəti
Qədim yunan əfsanəsinə görə, Lerney hidrasını məhv etmək Herakl kimi
güclü bir qəhrəman üçün də asan olmamışdı. Hidranın hər vurulmuş bir ba-
şı əvəzinə ikisi əmələ gəlirdi. Herakla kömək edən İolay kəsilmiş başların
yerini məşəllə yandırandan sonra onlar hidranı məhv edə bildilər.
· Əfsanəvi hidranın hansı xüsusiyyəti həqiqətə uyğundur?
Şirin su hidrası ilə meduza arasında oxşar və
fərqli cəhətləri müəyyən edin.
Nəticəni müzakirə edin: Hansı
xüsusiy-
yətlərinə görə onlar bir tipə aid olunur?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Bağırsaqboşluqluların həyat fəaliyyəti. Bağırsaqboşluqlular tipinin
nümayəndələrində həyat fəaliyyəti prosesləri oxşar şəkildə baş verir.
Maddələr mübadiləsi, qıcıqlanma və çoxalmada bu oxşarlıqlar daha səciy-
yəvidir.
Hərəkət. Azhərəkətli və ya fəal hərəkətli formaları vardır. Azhərəkətli for-
malar
polip, fəal hərəkətlilər isə
meduzalar adlanır.
Qidalanma. Bağırsaqboşluqlular yırtıcıdır. Tutulan qida ağız dəliyindən bağır-
saq boşluğuna ötürülür və daxili qatın hüceyrələri tərəfindən həzm olunaraq
bədənə sorulur. Həzm olunmayan qalıqlar yenidən bağırsaq boşluğuna düşür,
sonra isə ağız vasitəsilə xaricə atılır.
Tənəffüs. Bütün bədən səthi ilə suda həll olmuş oksigenlə tənəffüs edir.
İfrazat. Bədəndə yaranan son parçalanma məhsulları da bütün bədən səthi ilə
xaric edilir.
Qıcıqlanma və refleks.
və bu,
refleks adlanır.
Çoxalma. Əlverişli şəraitdə qeyri-cinsi, əlverişsiz şəraitdə isə cinsi yolla
çoxalır. Qeyri-cinsi çoxalma tumurcuqlanma yolu ilə, cinsi çoxalma cinsiyyət
hüceyrələrinin (qametlərin) iştirakı ilə baş verir.
bəzilə-
rində cinsi çoxalma zamanı eyni bir orqanizmdə həm dişi, həm də erkək
cinsiyyət hüceyrələri yaranır. Belə orqanizmlər (məsələn, şirin su hidrası)
her-
Bağırsaqboşluqlularda sinir hüceyrələri mövcuddur. Bu
hüceyrələrin köməyi ilə qıcıqlara cavab verilir
Bağırsaqboşluqluların
mafrodit adlanır. Digərlərində isə
erkək və dişi cinsi hüceyrələr ay-
rı-ayrı fərdlərdə yaranır. Belə or-
qanizmlər
ayrıcinsli adlanır.
Regenerasiya.
bədən hissələrini ye-
nidən bərpaetmə qabiliyyətinə ma-
likdir. Bu proses
regenerasiya ad-
lanır. Regenerasiya aralıq hücey-
rələr hesabına baş verir.
Bağırsaqboşluqlu-
lar itirilmiş
Qeyri-cinsi
çoxalması
(tumurcuqlanma)
Bağırsaqboşluqlularda həyat fəaliyyəti
Şirin su hidrası
Qıcığa cavab
Hərəkəti
A. Hidrozoalar sinfi
B. Sifoid meduzaları sinfi
C. Mərcan
polipləri sinfi
İynə