Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

48 
 
IV FƏSİL 
 
QAYAÜSTÜ TƏSVİRLƏR 
 
1. Qafqazın qayaüstü təsvirləri 
 
Dünyanın  ilkin  insan  və  ən  qədim  sivilizasiya  mərkəzlərindən  biri 
olan Azərbaycan maddi mədəniyyət abidələri ilə zəngin ölkələrdəndir. Xalqın 
qədim  tarixinin  öyrənilməsi  üçün  qayaüstü  təsvirlər  böyük  əhəmiyyət  kəsb 
edir.  Qayaüstü  təsvirlər  qədim  insanların  həyat  tərzini,  məşğuliyyətini, 
məişətini,  mənəvi  aləmini  daha  əyani  şəkildə,  real  və  obrazlı  təsvirlərlə  əks 
etdirir.  Məhz  bu  baxımdan  tarixin  daş  yaddaşı  olan  qayaüstü  təsvirlərin 
tədqiqi arxeologiya elminin əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biridir. 
Azərbaycanda  qayaüstü  təsvirlər  petroqliflər  ilk  dəfə  1939-cu  ildə 
görkəmli  Azərbaycan  arxeoloqu  İsaq  Cəfərzadə  tərəfindən,  Bakıdan  65  km 
cənub-qərbdə  yerləşən  Qobustanın  cənub-şərq  hissəsində  (Böyükdaş, 
Kiçikdaş,  Cingirdağ  dağları  və  Yazılı  təpə)  aşkara  çıxarılmışdır.  Qayaüstü 
təsvirlərlə  zəngin  olan  bu  dağlar  Xəzər  dənizinin  sahilinə  yaxın  ərazidə 
yerləşir. 
Böyükdaş  və  Kiçikdaş  dağlarının  zirvəsi  yayla  şəklindədirlər.  Həmin 
yaylaların  səthini  10-15  m  qalınlığında  Abşeron  suxurlu  əhəngdaşı  layı 
örtmüşdür.  Əsrlər  keçdikcə  təbii  qüvvələrin  təsiri  nəticəsində  bu  əhəngdaşı 
layları  çatlayıb  parça-parça  olmuş  və  üzü  aşağı  diyirlənərək  həmin  dağların 
yamaclarına  və  ətəklərinə  səpələnmişdir.  Beləliklə,  bu  yer  irili-xırdalı 
qayalığa çevrilmişdir. Buranın bəzi hissələrində bir-birinin üstə qalanmış daş-
qaya  parçalarının  altında  (xüsusilə  Böyükdaş  dağı  ətrafında)  20-yə  yaxın 
qayaaltı  mağara  və  sığınacaq  əmələ  gəlmişdir.  Belə  ki,  qədim  dövrlərdə 
insanlar  həmin  yerləri  özlərinə  yaşayış  məskəni  seçmişlər.  Bu  yaşayış 
məskənlərində  və  onun  yaxınlığındakı  daş,  qaya  parçalarının  əksəriyyətinin 
üzərində qədim zamanlardan bəri, demək olar ki, XX  əsrin əvvəllərinə kimi 
insan, heyvan rəsmləri və müxtəlif işarələr həkk edilmişdir. 
Qobustanın qayaüstü rəsmlərinin öyrənilməsi işi ilə Azərbaycan Milli 
Elmlər  Akademiyasının  Tarix  İnstitutu  məşğul  olmuşdur.  İnstitutun  təşkil 
etdiyi  arxeoloji  ekspedisiyalar  təqribən  20  il  ərzində  (1947-1966-cı  illər) 
Böyükdaş,  Kiçikdaş,  Cingirdağ  dağları,  Yazılı  təpə  rayonunda  müntəzəm 
surətdə  axtarış  və  tədqiqatlar  aparmış,  külli  miqdarda  daş  və  qaya  parçaları 
gözdən keçirilmiş, təqribən 750 daş üzərində müxtəlif rəsmlər, işarələr və s. 
təsvirlər  aşkara  çıxarılmışdır.  Bütün  bu  rəsmlər  daşdan  və  metaldan 
hazırlanmış  alətlərlə  həkk  edilmişdir.  Hazırda  6000-dən  artıq  rəsm  siyahıya 
alınmışdır. 

---

49 
 
Qobustan  qayaüstü  rəsmləri  mövzu  cəhətdən  olduqca  rəngarəngdir. 
Bunlar  insan,  vəhşi  öküz,  maral,  keçi,  şir,  ceyran,  at,  vəhşi  uzunqulaq  (gur) 
və  s.  təsvirlərdən  ibarətdir.  Rəsmlər  bəzən,  demək  olar  ki,  təbii  ölçüdə 
verilmişdir.  Daşlardan  bir  çoxunun  üzərində  kollektiv  əmək  prosesi,  taxıl 
biçini,  qurban  gətirmək,  ov  səhnəsi,  öküz  döyüşü,  keçi  gətirmək  döyüşü, 
itlərin  canavar  və  maralı təqib  etmə  səhnəsi,  şirlərin  keçilərə hücumu,  yürüş 
səhnələri,  dəvə  karvanları,  qadın  təsvirləri  əks  etdirilmişdir.  Ərazidən  qırıq 
xətlərlə çəkilmiş böyük ölçülü balıq rəsmləri də aşkara çıxarılmışdır. 
Rəsmlər  arasında  kamanla  silahlanmış  və  silahsız  adamlarla  dolu 
qayıq  rəsminə  də  təsadüf  olunur.  Həmin  qayıqların  təknəsinin  burun 
hissəsində  Günəş  rəsmi  çəkilmişdir.  Daşlardan  birinin  üzərində  iki  təkərli 
hərbi  araba  təsviri  qeydə  alınmışdır.  Qayalar  üzərində  müasir  Azərbaycan 
yallı  rəqsini  xatırladan  fərdi  və  qrup  halında  dini-ayin  rəqs  mərasimini  əks 
etdirən təsvirlərə də rast gəlinir. 
Bir  neçə  daş  üzərində  diametri  6-10  sm  olan  2-3  sm  dərinliyində 
oyuqlara təsadüf edilmişdir. «Qaval daş» adlı ən qədim musiqi aləti olan daş 
parçalar  və  Roma  imperatoru  Domisianın  hökmranlığı  dövründə  (eramızın 
81-96-cı  illəri)  həkk  edilmiş  latın  yazısı  aşkara  çıxarılmışdır  ki,  bu  da 
Fulminata  adlanan  XII  Roma  legionunun  Azərbaycanda,  Xəzər  dənizi 
sahilində olmasını göstərən son dərəcə qiymətli kitabədir. 
Hazırda  ilk  rəsmlərin  tarixi  təxmini  olaraq  yeni  daş  dövrünün  (son 
mezolit  və  neolit)  ilk  çağlarına,  yəni  e.ə.  VIII-VI  minilliklərə,  qadınların 
ibtidai  cəmiyyətdə  hakim  olduğu  madərşahlıq  dövrünə  aid  edilir.  Qayalar 
üzərində  əsasən  eneolit,  tunc  və  orta  əsrlər  dövrünə aid  olan rəsmlərə  daha 
çox təsadüf olunur. 
Kiçik  Qafqaz  dağlarının  ən  yüksək  zirvələrindən  biri  olan 
Gəmiqayanın  (Naxçıvan)  yamaclarında  da  qayaüstü  təsvirlər  petroqliflər 
aşkar olunmuşdur. 
Gəmiqaya  Ordubad  rayonu  ərazisində  Nəsirvaz  kəndindən  şərqdə 
Zəngəzurla  (indiki  Ermənistan)  sərhəddə,  kiçik  Qafqazın  ən  hündür  dağ 
silsiləsində yerləşir. Abidədə ilk tədqiqat işləri 1968-ci ildə Tarix İnstitutunun 
əməkdaşı  V.H.Əliyev  tərəfindən  aparılmışdır.  2001-2003-cü  illərdə 
N.Müseyibli  tərəfindən  tədqiqat  işləri  davam  etdirilmişdir.  Gəmiqaya  Kiçik 
Qafqazın  ən  hündür  zirvəsi  olan  Qapıcığın  (3906  m)  daha  geniş  yayılmış 
adıdır.  Buradakı  abidələr  kompleksi  dəniz  səviyyəsindən  2800-3500  m 
yüksəklikdə  yerləşir.  Gəmiqayanın  zirvəsindən  yamaclarına  qədər  porfir, 
qranosienit,  kvars  siepepit-liorit,  qabbro-diorit  və  kvars  mansodioçit  növlü 
vulkanik suxurlardan ibarətdir. Qayaüstü təsvirlər məhz bu daşların üzərində 
həkk edilmişdir. 
Qaya  parçaları  üzərində  olan  təsvirlər  əsasən  insan,  maral,  öküz,  at, 
araba, dəvə, bəbir və quşların realist üslubda işlənmiş rəsmlərindən ibarətdir. 

---