5
Dərslikdə müqayisəli materiallara geniş yer verilməsi də, müsbət hal
kimi qiymətləndirilə bilər. Əsərin çox oxunaqlı və aydın dili vardır. Şübhə
yoxdur ki, təqdim olunan dərslik Azərbaycanda Qafqaz arxeologiyası ilə
bağlı ilk təşəbbüs olmaqla tələbələr tərəfindən böyük sevinclə qarşılanacaq
və eyni zamanda geniş elmi ictimaiyyətin böyük marağına səbəb olacaqdır.
Bakı Dövlət Universiteti
Tarix fakültəsi «Arxeologiya və Etnoqrafiya»
kafedrasının müdiri, tarix elmləri doktoru, professor
Q. S.İsmayılzadə
6
RƏYÇİDƏN
Qafqaz və Ön Asiya dünyada ilk insanların yaşayış üçün məskən
seçdikləri ən qədim ərazilər hesab olunur. Azərbaycan və Gürcüstan
ərazilərində XIX-XX və XXI əsrin əvvəllərində aparılan arxeoloji tədqiqatlar
və əldə edilən maddi mədəniyyət nümunələrinin öyrənilməsi belə bir fikir
söyləməyə əsas verir. 1960-cı ildə məşhur Azərbaycan alimi, t.e.d., professor
M.Hüseynov tərəfindən Füzuli rayonu ərazisində Azıx mağarasının aşkar
edilməsi və 1968-ci ildə burada keçmiş SSRİ məkanında ən qədim insana -
azıxantropa məxsus çənə sümüyünün tapılması əslində Qafqaz regionu
tarixinin tədqiqində böyük bir elmi çevrilişə səbəb oldu. Azıx mağarasının
kompleks
tədqiqi ilə
D.V.Hacıyev, Ə.M.Məmmədov, H.Ş.Şirinov,
V.V.Veliçko, Ə.Q.Cəfərov, V.M.Hacıyev, S.D.Əliyev və digər alimlərin
yekun fikrinə əsasən, bu, Qafqazda öz böyüklüyünə görə karst boşluqları
arasında ən möhtəşəmidir. Ümumi sahəsi 8000 m
2
olan Azıx mağarasını
Qafqaz arxeologiyasının şah əsəri hesab etmək olar. Burada aşkar olunan
maddi mədəniyyət nümunələri bu əraziyə ilk insan ayağının təxminən 1,5-2
mln. il bundan əvvəl dəydiyini təsdiq edir. Qafqaz regionunun, o cümlədən
Şimali Azərbaycan ərazilərinin arxeoloji tədqiqi 1829-cu ildən başlanır.
Həmin ildə Rusiya İmperator Arxeoloji Komissiyası tərəfindən Aleksandr
Yanovski Cənubi Qafqaza göndərilmiş və o burada apardığı tədqiqatların
nəticələrini 1846-cı ildə «Qədim Qafqaz Albaniyası haqqında» adlı çap
etdirdiyi məqalədə şərh etmişdir. Bundan əlavə, 1834-cü ildə Şimali
Azərbaycana gələn İsveçrə səyyahı Dübua de Manperi indiki Göygöl rayonu
ərazisində arxeoloji qazıntılar aparmış və əldə etdiyi ümumi nəticələri
Fransaya göndərmişdir. Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın arxeoloji
tədqiqatı işi XIX əsrin II yarısında da davam etdirilmişdir. Rus şərqşünası
N.Xanıkov, Fransız tədqiqatçısı Jak de Morqan, alman tədqiqatçısı Emil
Resler, Moskva Arxeologiya Cəmiyyətinin üzvü A.İvanovski və digər alimlər
Cənubi Qafqazın və ilk növbədə Azərbaycanın arxeoloji tədqiqi ilə məşğul
olmuşlar.
Azərbaycan milli tarix elminin çox mühüm sahəsi olan arxeologiya
elminin formalaşması məsələsinə gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, bu
sahənin formalaşması XX əsrin 20-30-cu illərinə təsadüf edir. 1920-ci ildə
Azərbaycan Dövlət Tarix Muzeyinin yaradılması arxeoloji abidələrin qeydə
alınması işində çox mühüm bir hadisə idi. Bu dövrdə Azərbaycanın arxeoloq
alimləri Ələsgər Ələkbərov, İshaq Cəfərzadə, Davud Şərifov, Saleh Qazıyev,
Yakob Hummelin, Y.Paxomov, 50-90-cı illərdə M.Hüseynov, İ.Nərimanov,
Q.Əhmədov, R.Vahidov, R.Göyüşov, İ.Babayev, F.Qədirov, C.Xəlilov,
A.Nuriyev, R.Qasımova və digərləri çox böyük elmi potensiala malik
akademik məktəbin əsasını qoymuşlar. Bu alimlər öz tədqiqatları ilə bütün
7
Cənubi Qafqaz ərazisinin əksər hissəsinin, o cümlədən Qərbi Azərbaycan
(indiki Ermənistan Respublikası - C.B.) torpaqlarının azərbaycanlılara - yəni
regionun avtoxton əhalisinə məxsus olduğunu sübut etmişlər. Qeyd etmək
lazımdır ki, Azərbaycan ərazisində ibtidai icma quruluşunun bütün
mərhələləri izlənilir. Paleolit, mezolit, neolit, eneolit və tunc dövrünün bütün
mərhələlərinə aid arxeoloji abidələr bu ərazidə yaşamış əhalinin müasir
azərbaycanlıların əcdadları olduqlarını təsdiqləyir. Arxeoloji, antropoloji,
odontoloji, etnoqrafik, epiqrafik və tarix elminin digər sahələri müasir dövrdə
təcavüzkar erməni ideologiyasına qarşı ağır mübarizə şəraitində Azərbaycan
alimləri tərəfindən çox uğurla istifadə olunur. 1945-ci ildən bu günə qədər
ermənilərin Azərbaycan xalqına qarşı ərazi iddialarının qətiyyətlə dəf
olunması işində arxeoloji nümunələrlə yanaşı qədim, antik, ilk orta və orta
əsrlər dövrünə dair yazılı mənbələrdən də geniş istifadə olunmuş və onların
böyük əksəriyyəti çap olunmuşdur. Azərbaycan alimlərinin Qafqaz və ilk
növbədə Cənubi Qafqaz tarixi ilə bağlı apardıqları tədqiqatlar Rusiya, ABŞ,
Fransa, Almaniya, İngiltərə, Yaponiyadan olan alimlərin böyük əksəriyyəti
tərəfindən aparılan tədqiqatlarla elmi yanaşma metodologiyası baxımından,
demək olar ki, eynilik təşkil edir.
Rusiya alimləri - İ.M.Dyakonov, B.Piatrovski, ABŞ alimi, mənşəcə
erməni olan N.Qarsoyan, Azərbaycan alimləri akademik İ.H.Əliyev, t.e.n.
S.M.Qaşqay,
akademik
Z.M.Bünyadov,
akademik
N.M.Vəlixanlı,
Ə.Ə.Əlizadə; t.e.d. V.Z.Piriyev, t.e.d., prof. M.Şərifli, akademik İ.Hüseynov,
AMEA-nın müxbir üzvləri O.Ə.Əfəndiyev, Y.M.Mahmudov, M.Nemətova,
t.e.d. M.X.Heydərov, t.e.d. S.C.Əsədov, t.e.n. İ.S.Məmmədov və digərləri
son 60 ildə nəşr etdirdikləri əsərlərində mövcud yazılı mənbələrə əsaslanaraq
Cənubi Qafqazın aborigen əhalisinin azərbaycanlılardan ibarət olduğunu
təsdiq etmişlər. Bu baxımdan BDU-nun Tarix fakültəsinin əməkdaşları t.e.n.
İ.N.Avşarova və t.e.n. Q.Ə.Pirquliyeva tərəfindən çapa hazırlanmış «Qafqaz
arxeologiyası» adlı dərslik diqqəti cəlb edir. 7 hissə, 9 fəsil, istifadə olunmuş
ədəbiyyat siyahısı, illüstrasiyalardan ibarət olan bu dərslik öz strukturuna
görə elmi baxımdan düzgün tərtib edilmişdir. «Qafqaz arxeologiyası»
dərsliyinin çapı tarix elminin arxeologiya sahəsinə olan marağın təmin
edilməsi işində, arxeoloji biliklərin tələbələr tərəfindən daha uğurla
öyrənilməsində mühüm rol oynaya bilər.
AMEA Tarix İnstitutunun
Elmi işlər üzrə direktor müavini, t.e.n.
C.Ə.Bəhramov
Dostları ilə paylaş: |