Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

21 
 
bir yaşayış məskənində müxtəlif dövrlərə aid bir neçə mədəni təbəqə yerləşə 
bilər.  Mədəni  təbəqənin  qalınlığı  dövrdən,  buradakı  insan  fəaliyyətinin 
intensivliyindən və təbii amillərdən - torpağın eroziyası, küləyin istiqaməti və 
s.-dən asılıdır.  Arxeoloqlar  yaşayış  məskənində araşdırma  apararkən mədəni 
təbəqənin  tərkibi,  təbəqələrin  yerləşmə  ardıcıllığı,  qurğular  və  onlar 
arasındakı  əlaqəni  öyrənirlər.  Təbəqələrin  bu  cür  araşdırılması  stratiqrafiya 
(təbəqələrin təsviri) adlanır. Stratiqrafiya xronoloji nəticələrin çıxarılmasında 
böyük rol oynayır. 
Arxeoloji  mədəniyyət  -  İnsan  fəaliyyətinin  nəticəsi  olan  torpaq 
altındakı  qalıqları  aşkara  çıxararkən  arxeoloqlar  bir  çox  hallarda  insanların 
mədəni,  dini  həyatlarını  özündə  əks  etdirən  mənbələrlə  üzləşirlər.  Arxeoloji 
mədəniyyətlər  aid  olduqları  dövrlərə  görə  bir-birindən  fərqlənirlər.  Hər  bir 
dövrün abidələri öz növbəsində xronoloji cəhətdən və ərazi baxımından fərqli 
olurlar. Arxeoloqlar böyük xronoloji və sahə kompleksləri ilə işləyirlər və bu 
komplekslərin  tərkibindən  tarix  üçün  maraqlı  olan  arxeoloji  mədəniyyət 
abidələrini ayırırlar. 
Arxeoloji  mədəniyyət  -  bu  termin  müəyyən  bir  ərazidə  cəmləşmiş 
eyni  dövrə  aid  edilən  arxeoloji  abidələrin  və  əşyaların  toplusunu  bildirir. 
Arxeoloji  mədəniyyətin  müəyyən  olunmasında  yaşayış  məskənləri  qəbir 
abidələri, əmək alətləri, dulusçuluq məmulatları və bəzək əşyaları əsas ünsür 
hesab olunur. 
Bəzən  arxeoloji  mədəniyyət  konkret  bir  xalqın  tarixinə  uyğun  gəlir. 
Lakin  heç  də  həmişə  maddi-mədəniyyət  elementlərinin  uyğunluğu  etnik 
cəmiyyəti  əks  etdirmir.  Deməli,  arxeoloji  mədəniyyət  hamımız  tərəfindən 
qəbul olunmuş mədəniyyət anlayışından fərqlənir. 
Arxeoloji  mədəniyyətin  adı  bir  çox  hallarda  bu  mədəniyyətin  ilk 
tapıntılarının  aşkar  edildiyi  yerin,  yaxud  da  daha  önəmli  hesab  olunan 
abidənin adı ilə adlandırılır. Məs., Quruçay, Kür-Araz, Koban, Andropovski, 
yaxud da arxeoloji əlamətlərə uyğun olaraq: ağacdan, katakombalı və.s. 
Bütövlükdə, arxeoloji mədəniyyətlərə verilən adlar nisbidir. 
 
2. Qafqazda arxeologiya elminin inkişaf tarixi 
 
Qafqaz  ilk  insan  məskənlərinin  formalaşdığı  başlıca  ərazilərdən 
biridir.  Qafqaz  ərazisində,  demək  olar  ki,  bütün  arxeoloji  mərhələlərə  aid 
abidələr  mövcuddur.  Bu  abidələrin  sayca  sıxlığı,  xarakteri,  ərazinin  təbii 
şəraiti,  coğrafi  mövqeyi  Ön  Asiya  ölkələri  ilə  qonşuluqda yerləşməsi ilə  də 
əlaqədardır. 
Qafqazda  arxeoloji  abidələrin  tədqiqinə  ilk  dəfə  1829-cu  ildə 
başlanılmışdır.  Bu  zaman  rus  alimi  A.Yanovski  İmperator  Arxeoloji 
Komissiyası ilə birgə Plininin məşhur "Təbiət tarixi" əsərinin öyrənilməsinə 

---

22 
 
başlamış və əsər əsasında Qafqazın toponimlərinin yerləşmə əraziləri barədə 
"Qafqaz Albaniyasının qədimliyi" məqaləsini çap etdirmişdir. XIX əsrin 30-
cu  illərindən  etibarən  Qafqaza  əcnəbilərin  axını  başlayır.  İlk  dəfə  1834-cü 
ildə  İsveç  əsilli  alim  Dubua  de  Manperi  tərəfindən  indiki  Göygöl  rayonu 
ərazisində qazıntı işləri aparılmış və nəticədə tədqiqatçı aşkar etdiyi qiymətli 
tapıntıları  Fransaya  göndərmişdir.  1848-ci  ildə  rus  şərqşünası  V.Xanikov 
Bərdə  və  Naxçıvanda  qazıntı  işləri  aparmışdır.  1862-ci  ildə  franzsız  səyyahı 
A.Berje  Muğanda  olmuş  və  Muğan  düzündəki  abidələr  haqqında  qısa 
məlumat çap etdirmişdi. 
1871-ci  ildə  Gürcüstanda  Qafqaz  Arxeoloji  Komitəsi  yaradılır  və 
1881-ci  ildə  V  Arxeoloji  Qurultay  üçün  hazırlıq  işləri  görülməyə  başlanılır. 
Bu zamanlar təkcə Azərbaycanın deyil, ümumi Qafqaz abidələrinin tədqiqinə 
də xüsusi maraq göstərilirdi. M.Polyakovun rəhbərliyi altında Naxçıvanda və 
N.Selosaninin rəhbərliyi ilə Bərdədə qazıntı işlərinə başlanır. Bundan başqa, 
bütün Qafqaz ərazisi boyu aşkar olunmuş tunc və erkən dəmir dövrü kurqan 
tipli  qəbir  abidələrindən  əldə  olunmuş  əşyalara  maraq  artır.  Belə  qeyri-elmi 
qazıntı işləri Daşkəsən və Gədəbəy rayonlarında misəritmə sahəsində çalışan 
alman  Valdemar  Belk  tərəfindən  aparılmışdı.  1888-1890-cı  illər  arasında 
aparılan qazıntılar  zamanı  300-dən  artıq  abidə  daş  qutu  qəbir açılmış,  qarət 
olunmuş  və  qiymətli tapıntılar  Almaniyanın  Hamburq,  Münhen  və  Prussiya 
Xalqları Dövlət muzeylərinə göndərilmişdir. 1880-1882-ci illərdə fransız Jak 
de  Morqan  Talış  ərazisində  230  qəbir  abidəsi  açmış  və  ən  qiymətli  hesab 
etdiyi  əşyaları  Parisin  Sen-Jermen  muzeyinə  aparmışdır.  1892-1903-cü 
illərdə  Şuşada  alman  dili  müəllimi  işləmiş  Emil  Resler  Qarabağ  və  Gəncə 
çayı vadisində arxeoloji abidələrin tədqiqi ilə məşğul olmuşdur, eneolit, tunc 
və dəmir dövrlərinə aid maraqlı material toplamış və yuxarıda adları çəkilən 
"nadir əşya həvəskarları"ndan fərqli olaraq öz işi barədə ətraflı hesabat qoyub 
getmişdir.  Həmin  hesabat  bu  günə  qədər  arxeoloqlar  və  tarixçilər  üçün 
qiymətli mənbə hesab olunur. 
1903-cü  ildən  etibarən  Yelenendorfda  (indiki  Göygöl)  əczaxanada 
kimyaçı  işləyən  Q.Rozendorf  Yelizavetpol  quberniyasının  arxeoloji 
abidələrində  araşdırmalar  aparmış,  əldə  etdiyi  nəticələr  haqqında  Sankt-
Peterburqda «İmperator yanında arxeoloji komissiyanın hesabatı»nda məqalə 
dərc etdirmişdi. Elə həmin dövrdə 1901-ci ildə yaradılmış Moskva Arxeoloji 
Cəmiyyətinin  Qafqaz  bölməsi  Tiflisdə  fəaliyyət  göstərməkdə  idi.  Bu  xətlə 
1902-ci  ildə  M.Mayevski  adlı  şəxs  tərəfindən  Kür-Araz  ovalığı  abidələrinin 
bir hissəsi qeydə alındı. 1905-ci ildən hərbi zabit V.Skinder tərəfindən Gəncə 
çayı vadisində arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. 
Beləliklə,  yuxarıda  adı  çəkilən  bütün  şəxslər  professional  arxeoloq-
alim  deyildilər  və  öz  işlərində  həmişə  xəzinə  axtaranlar-antikvar  həvəskarı 
mövqeyindən  çıxış  etmişlər.  Buna  görə  də  Qafqazda  arxeologiya  elminin 

---