Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

16 
 
Neandertal  adamların  şüur  inkişafına  gəldikdə,  bunu,  hər  şeydən 
əvvəl,  onların  əmək  alətlərinin  daha  da  təkmilləşməsi  ilə  müəyyən  etmək 
olar. 
Mustye  mərhələsində  biz  ilk  dəfə  olaraq  dəfnetmə  adətinə  təsadüf 
edirik  ki,  bu  da  neandertallarda  təbiət  qüvvələri  qarşısında  acizlik  nəticəsi 
olaraq,  ilk  ayinlərin  yarandığını  göstərir.  Tədqiqat  zamanı  20-yə  qədər 
neandertal  adamın  sümüklərindən  onların  vaxtilə  dəfn  edildiyi  məlum 
olmuşdur.  Bəzən  bir  qəbirdə  iki  cəsədin  basdırıldığı  da  göstərilmişdir 
(məsələn,  Krımda).  Meyitləri  qol  və  dizləri  bükülü  halda  dəfn  etmişlər. 
Beləliklə, dəfnetmə  ayini  kimi müəyyən  bir  inam  -  etiqad, göründüyü  kimi, 
insanlarda  lap  əvvəlcədən  deyil,  sonralar,  insanların  əmələ  gəlməsindən 
təxminən 600-500 min il sonra yaranmışdır. 
Kromanyonlar.  Neandertal  insanlar  bilavasitə  kromanyonluların  ulu 
babaları  olmuşlar.  Əvvəla,  ona  görə  ki,  bütün  kromanyon  insanlarının 
sümükləri  abidələrin  nisbətən  üstdəki  təbəqələrindən  tapılmışdır.  Həm  də 
neandertalların sümükləri ilə birlikdə, bir ədəd də olsa, üst paleolitə aid silah 
tapılmamışdır.  Bunlardan  əlavə,  kromanyon  adamları  fiziki  quruluşca 
sinantrop 
və 
neandertallardan 
daha  mükəmməldirlər.  Kromanyon 
adamlarının qalıqlarına Aralıq dənizi hövzəsində, Ön və Orta Asiyada, Krım 
və Qafqazda, Şərqi və Orta Avropa ərazisində çox təsadüf edilmişdir. 
Aralıq dənizi  sahilində  (İtaliya)  Qrimaldi adlı  yerdəki  bir mağaradan 
tapılmış və tədqiq edilmiş insan sümükləri kromanyon adamlarını daha yaxşı 
öyrənməyə  imkan  vermişdir.  Bu  adamlar  neandertallara  nisbətən  daha 
düzgün  bədən  quruluşuna,  inkişaf  etmiş  alın  və  beyin  həcminə  (gənclərdə 
1580 sm
3
) malik olmuşlar. Kromanyonlular tam şaquli vəziyyətdə yerimişlər. 
Neandertallara  nisbətən  daha  inkişaf  etmiş  olan  kromanyon  adamları 
mürəkkəb işlər görə bilmiş və Mustye mərhələsinə aid silahlara nisbətən daha 
təkmilləşmiş alətlər hazırlamağı bacarmışlar. 
Fransanın Orinyak adlı yerində tapılmış Mustye tipli alətlər içərisində 
daha təkmil əmək alətlərinə də təsadüf edilmişdir. Ehtimal ki, bu alətlər daha 
yüksək  keyfiyyətli  əmək  alətlərinin  hazırlanması  və  işlədilməsinə  -  keçid 
dövrünə aiddir. Həm də alətlərin Mustye tipli silahlarla qarışıq olması onların 
Mustye alətlərinin təsiri altında yarandığını təsdiq edir. 
Orinyak  alətləri  kəsərlərdən,  mızraq  uclarından,  bizdən,  çaxmaqdaşı 
neştərlərindən,  getdikcə  xırdalaşan  müxtəlif  daş  alətlərdən,  çoxlu  sümük  və 
heyvan  buynuzundan  hazırlanmış  alətlərdən  ibarətdir.  İlk  dəfə  olaraq, 
sümükdən  düzəldilmış  müxtəlif  nizə  ucluqlarına,  hətta  sümük  tilovlara 
(Hamburq  yaxınlığında)  təsadüf  edilmişdir.  Orinyak  əmək  alətləri  orta 
paleolit silahlarına nisbətən daha da təkmilləşmiş silahlardır.  Arxeoloqlar bu 
dövrün əmək alətlərini yuxarı paleolit dövrünə aid etmişlər. 

---

17 
 
Üst paleolit alət-silahları Orinyakdan əlavə, Solyutre (Şərqi Fransa) və 
Madlen  mağaralarında  da  (Cənubi  Fransa)  çoxlu  miqdarda  tapılmışdır.  Bu 
alət-silahlar sümükdən daha çox istifadə edilməklə hazırlanmış və bununla da 
Orinyak  alətlərindən  fərqlənmişlər.  Madlen  silahları  (alətləri)  arasında 
sümükdən  və  buynuzdan  düzəldilmış  çoxlu  iynə,  biz  və  ağaca  keçirtmək 
üçün  xüsusi  oyuğu  olan  ox  ucluqlarına  da  təsadüf  edilir.  Üst  paleolit  tipli 
alətlər Don çayı boyunda (Voronejdən 23 km cənubda) və Qafqazda, Sibir və 
Krımda, həmçinin Azərbaycanda da tapılmışdır. 
Bu  istehsal  alətləri  və  silahlar  üst  paleolit  dövrü  adamlarının  istehsal 
üsulları  və  ictimai  münasibətlərini  öyrənməyə  imkan  verir.  Bunlara  əsasən 
demək  olar  ki,  üst  paleolit  dövründə  insanların  həyat  tərzi  nisbətən 
mürəkkəbləşmişdir. 

---

18 
 
II HİSSƏ. ARXEOLOGİYA 
 
II FƏSİL 
 
QAFQAZDA ARXEOLOGİYA ELMİNİN YARANMASI 
VƏ FORMALAŞMASI TARİXİ 
 
1. Giriş 
 
I.  Arxeologiya  -  insan  tarixini  maddi  mənbələr  əsasında, 
özünəməxsus  səciyyəvi  üsullarla  öyrənən  elm  sahəsidir.  Arxeologiya  yunan 
sözü olub hərfi tərcümədə, "qədim dövr haqqında elm" deməkdir. 
Bəşəriyyətin  yaranışı,  maddi,  mənəvi  və  ictimai  həyatın  inkişafı 
haqqında  məlumatları  biz  tarixi  mənbələrin  tədqiqi  nəticəsində  əldə  edirik. 
Tarixi  mənbələr  müxtəlif  olub  2  əsas  qrupa  bölünür:  yazılı  və  maddi 
mənbələr. 
Arxeologiya  elmi  əsasən  maddi  mənbələrin  tədqiqi  ilə  məşğul  olur: 
insan əlinin məhsulu olan əmək alətləri, silahlar, qədim tikililərin qalıqları və 
s.  Bəzən  arxeoloqlar  yerüstü  yazılı  mənbələr  və  abidələrlə  işləməli  olurlar, 
məsələn:  qayaüstü  təsvirlər,  epiqrafik  mətnlər.  Lakin  buna  baxmayaraq 
başlıca arxeoloji mənbələr yer altından əldə edilir və özündə insanın keçmiş 
həyatı  haqqında  çoxlu  sayda  maddi  mənbələri  qoruyub  saxlayır.  Bu 
mənbələrin aşkar edilməsi, öyrənilməsi və nəticələrin çıxarılması arxeologiya 
elminin  əsas  vəzifəsi  hesab  olunur.  Beləliklə,  arxeologiya  müstəqil  elm 
sahəsi  olub,  öz  tədqiqat  predmetinə  və  özünəməxsus  tədqiqat  metodlarına 
malikdir.  Tarix  və  arxeologiya  elmi  ayrılmazdır,  onları  bir-birindən  yalnız 
tədqiqat  mənbələrinin  müxtəlifliyi  və  bu  mənbələrin  öyrənilmə  üsulları 
fərqləndirir.  Tədqiqatların  məqsədi  insan  tarixinin  öyrənilməsi  isə  dəyişməz 
olaraq  qalır.  Tarix  elmindən  fərqli  olaraq  arxeologiya  insan  tarixinin  bütün 
bölmələrinin  tədqiqi  ilə  məşğul  olmur  və  buna  görə  də,  arxeologiyanın 
dünyəvi elmlər sırasında xüsusi yeri vardır. 
Bildiyimiz  kimi,  ən  qədim  yazılı  mənbələr  e.ə.  IV  minilliyin  II 
yarısına  aid  edilir  və  cəmiyyətin  inkişaf  tarixinin  yalnız  6  min  illik  bir 
mərhələsini işıqlandırır. Bu mərhələ əsasən ilk dövlət qurumlarının meydana 
gəlməsi və formalaşması ilə səciyyələnir. Yer kürəsinin bir çox ərazilərində, 
o  cümlədən də  Qərbi  və  Şərqi  Avropada  yazılı mənbələr  e.ə.  I minilliyin  II 
yarısına  aid  edilir.  Beləliklə,  arxeologiya  tarixin  xronoloji  çərçivələrini 
genişləndirir  və  qədim  tarixin  araşdırılması  birbaşa  axreoloji  mənbələrin 
tədqiqindən asılıdır. 
Arxeoloji  abidələr  və  qədim  əşyalar  əsas  arxeoloji  mənbələr  olub 
tarixi  proseslərin  araşdırılmasında  mühüm  rol  oynayır  və  tarixin  digər 

---