Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

8 
 
I HİSSƏ.  İBTİDAİ İCMA QURULUŞUNUN TARİXİ 
 
I FƏSİL 
 
İBTİDAİ İCMA QURULUŞUNUN 
ÖYRƏNİLMƏ TARİXİ 
 
1. İnsanın yaranması
 
 
Bəşər  tarixinin  ən  qədim  dövrü  olan  ibtidai  icmanın  tarixini 
öyrənərkən  müxtəlif  mənbələrdən  -  arxeologiyadan,  etnoqrafiyadan, 
dilşünaslıqdan,  antropologiyadan,  geologiyadan  və  digər  elmlərdən  istifadə 
edilir.  Lakin  bu  dövrün  öyrənilməsində  əsas mənbə  arxeoloji,  etnoqrafik  və 
antropoloji məlumatlar sayılır. 
İbtidai  icma  tarixinin  öyrənilməsində  əsas  mənbələrdən  birinin 
arxeologiya  olduğu  üçün  biz  şərhimizdə  bilavasitə  maddi  mədəniyyət 
abidələri  qalıqlarının  öyrənilməsindən,  tarixi  dövrlərin  işıqlandırılmasında 
onların rolundan başlayacağıq. 
Ulu  babalarımız  öz  dövrlərində  yaşayıb-yaradaraq,  həyat  səhnəsini 
təbii  və  təsadüfi  hadisələr  nəticəsində  tərk  etmişlər.  İnsanlar  harada 
olmuşlarsa orada müəyyən iz qoyub getmişlər. Qədim dövrün insanlarının da 
özlərinə  görə  nailiyyətləri  olmuşdur,  bunlar  nəsillərdən-nəsillərə  keçmiş, 
artıb-çoxalmış, təkmilləşmiş,  köhnələri  yox  olmuş  və  daha  mükəmməl  olan 
yeniləri ilə əvəz  olunmuşlar.  Belə  silsilə  şəklində  olan inkişaf  yolunu  ancaq 
maddi mədəniyyət abidələrinin vasitəsilə öyrənmək mümkündür. Bu abidələr 
qədim 
dövr  yaşayış  yerlərindən,  onlara  aid  qəbiristanlıqlardan, 
emalatxanalardan,  qayaların  üstündəki  rəsmlərdən,  müxtəlif  müdafiə 
qurğularından, ibadətxanalardan, dini ocaqlardan və s. ibarətdir. Belə abidələr 
tədqiq  edilərkən  (qazılarkən)  onların  torpaq  qatında,  yəni  insanların  həyat 
fəaliyyəti  və  bu  fəaliyyətin  qalıqlarından  əmələ  gəlmiş  təbəqədə 
(arxeologiyada  bu,  «mədəni  təbəqə»  adlanır)  vaxtilə  işlədilmiş  məişət  və 
təsərrüfat  alətləri,  silahlar,  bəzək  əşyaları,  sümük,  bitki  qalıqları  və  başqa 
maddi  mədəniyyət  vasitələri  tapılır.  Bu  tapıntıların  hamısı  insan  əməyinin 
məhsulu olmaqla ibtidai icma tarixinin əsas mənbəyini təşkil edir. 
Antik  dövrün  filosof-materialisti  Demokritə  (e.ə.  460-370)  görə, 
insanlar ilk  dəfə  Yer üzünə heyvan  aləmindən dönmüşlər: «Onlar kobud  və 
vəhşi həyat keçirərək bitkilər və təsadüfi meyvələrlə qidalanmaqla, bir yerdən 
başqa yerə köçmüşlər». Deməli, Demokritə görə, qidalanma və özünü vəhşi 
heyvanlardan  müdafiə  etmək  zərurəti  insanları  bir  yerdən  başqa  yerə 
keçməyə,  təbiətə qarşı mübarizə aparmağa  sövq  edirdi.  Əlbəttə,  Demokritin 
baxışlarında  ibtidai  icma  dövrü  haqqında  sadəlövh  cəhətlər  də  az  deyildir. 

---

9 
 
Digər  bir  yunan  filosofu  Aristotel  (e.ə.384-322)  Demokritin  əksinə  olaraq, 
insanı  «siyasi heyvan»  sayırdı.  Aristotel  öz  dövründəki  patriarxal  xarakterli 
təknigahın cəmiyyət tarixində ilk kəbin sistemi olduğunu və bunun ən ibtidai 
ailədə belə qanun olduğunu idealistcəsinə təsdiq edirdi. İbtidai cəmiyyətdə ilk 
dövrlərdən  patriarxal  ailənin  mövcud  olduğunu  təsdiq  edən  Aristoteli 
«patriarxal ailə» nəzəriyyəsinin əsasını qoyanlardan biri hesab etmək olar. 
Cəmiyyətin  mənşəyi  haqqında  «patriarxal  nəzəriyyə»  ilk  dəfə  antik 
dövrdə əmələ gəlmişdir (Platon, Aristotel). Bu nəzəriyyəyə əsasən, bəşəriyyət 
tarixinin  ilk  mərhələsi  «xoşbəxt  əsr»  hesab  edilir.  İnsan  cəmiyyətinin  ilk 
hüceyrəsi  isə,  bu  nəzəriyyəyə  əsasən,  xüsusi  mülkiyyət,  quldarlıq, 
təkarvadlılıq  (monoqamiya)  və  təkallahlığın  (monoteizmin)  mövcud  olduğu 
patriarxal  ailə  olmuşdur.  Ailə  başçısı  - ər  və  ya  ata  -  öz ailəsi  üzərində  tam 
hakim hüquqlu ikinci bir monarx idi. Nəzəriyyə tərəfdarlarının fikrincə, onun 
hakimiyyəti,  eyni  zamanda,  guya  dövlət  hakimiyyətinin  də  mənbəyi 
olmuşdur. 
Antik  dövrdə  hətta  bəşəriyyətin  maddi  inkişafını  müəyyən  dövrlərə 
bölməyə təşəbbüs edilmişdi. Lukretsi Kar öz poemasında, əfsanə və nağılları 
bir  tərəfə ataraq,  «xoşbəxt əsr»  deyil,  silahların hazırlandığı  daş  əsrini  bəşər 
cəmiyyəti  inkişafının  əsası  hesab  etmişdir.  Lukretsi  Kar  həmin  poemasında 
nəzm ilə yazır ki, keçmişlərdə bir silah kimi qüvvətli əllərdən, diş, dırnaq və 
daşlardan,  ağac  parçası  və  oddan  istifadə  olunmuşdur.  İnsanlar,  Lukretsiyə 
görə, odu kəşf etdikdən sonra, mis və dəmirdən də istifadə etmişlər. Lukretsi 
misin  yumşaqlığına  və  təbiətdə  xalis  halda  daha  çox  rast  gəlindiyinə  görə 
dəmirdən əvvəl işlədildiyini də göstərir. 
Göründüyü kimi, Lukretsi öz poemasında tarixi inkişafı daş, mis, tunc 
və dəmir əsrlərinə bölməyi nəzərdə tutur. 
Utopik sosialist J.J.Russo (1712-1778) «...Bərabərsizliyin mənşəyi və 
əsasları  haqqında  mühakimə»  (1755)  və  «İctimai  saziş  və  ya  siyasi 
hüquqların  prinsipləri»  (1762)  adlı  əsərlərində  insanların  ibtidai  həyatını  o 
qədər  idealizə  edir  ki,  bu  dövr  az  qala  həqiqətən  «behişti»  və  yaxud 
yunanların  adlandırdığı  kimi,  «qızıl  əsri»  xatırladırdı.  J.İ.Russoya  görə, 
ibtidai insanlar guya, bir-biri ilə münasibəti olmayan, bir-birindən tam təcrid 
olmuş halda yaşayan fərdlər olmuşlar. 
Böyük  rus  alimi  M.V.Lomonosovun  ibtidai  icma  tarixinin 
öyrənilməsində böyük xidməti olmuşdur. Onun  əsərlərində slavyan tayfaları 
haqqında  qiymətli  etnoqrafik  məlumatlar  vardır.  Xüsusən  onun  1767-ci  ildə 
yazdığı  «Qədim  Rusiya  tarixi»  (rus  xalqının  mənşəyindən  böyük  knyaz  I 
Yaroslavlın  ölümünədək  və  yaxud  1054-cü  ilədək)  adlı  əsəri  rus 
tarixşünaslığı üçün qiymətli bir mənbədir. Bu əsərində M.Lomonosovun rus 
xalqının  tarixini  ryuriklərdən  deyil,  rus  xalqının  mənşəyindən  başlaması 
diqqətəlayiqdir.  Böyük  rus  alimi  bu  əsərində  elmi  olmayan  «norman» 

---