Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

31 
 
küplərin qalıqlarını və mikrostratiqrafiyasını izləməyə imkan yaradır. Qazıntı 
yerində materialın işlənməsinin başqa metodları da var. Məs., bütöv küplərin 
qeydə alınması, torpağın yuyulması və s. 
Bu  cür  metodların  çoxalması  tədqiqat  obyektlərinə  yeni  baxış  açır. 
Xarici,  mədəni  əlamətlərin  əvəzinə  daxili  əlaqələr  üzə  çıxarılır.  Hər  bir 
sümüyün tərkibi, texnoloji kirəmit qruplarının yayılması və s. 
Məlumatların  işlənməsində  digər  istiqamət qrafik  bərpa üsuludur.  Bu 
üsul abidənin xarakterik keyfiyyətlərini nəzərə alır. Bu cür məsələlər Adope 
Photoshop,  Autodesk  (Autodesk  Land  Desktop)  proqramlarının  köməyi  ilə 
həyata keçirilir. 
Qazıntı  zamanı  aşkar  edilmiş  bütün  tapıntıların  təsvirinin  verilməsi 
abidənin  bütövlükdə  ilkin  görünüşünün  bərpasına  gətirib  çıxarır.  Statistik 
işləmlərin nəticələri də keyfiyyətli əlamətlərə çevrilə bilər. 
Kütləvi  artıqlarla  doldurulmuş  arxların  qazıntıları  zamanı  bəzi 
çətinliklər  meydana  çıxır.  Adətən,  arxeoloji  material  qazıntılar  zamanı 
kirəmit, sümük və daşla dolu "çanta"nı xatırladır. Çətinlik isə ondan ibarətdir 
ki,  çöl  şəraitində  qazıntılarda  koordinat  sistemindən  istifadə  olunur.  Buna 
görə  də,  bütün  daxili  əlaqələr  haqqında  suallar  proqram  vasitəsilə 
aydınlaşdırılır. Qaydalara görə iş aşağıdakı ardıcıllıqla aparılmalıdır: 
1.
 
Materialın çöl şəraitində qeydə alınması. 
2.
 
Materialın kamera şəraitində işlənməsi. 
3.
 
Əlamətlər proqramının işlənib hazırlanması. 
4.
 
Əldə olunmuş nəticələrin Autodesk proqramına köçürülməsi. 
Autodesk proqramı (özündə 3D proyektinin imkanlarını birləşdirən və 
AutoCad  proqramı  əsasında  hazırlanan  AndDesktop)  Bu  proqram 
məhsulunun  özəlliyi  yüksək  arsenal  funksiyasına  malik  olmasıdır.  Ərazinin 
relyefinin  verilməsi,  coğrafi  redaktordan  təsvirlərin  (ağac,  daş,  sütunlar) 
köçürülməsi,  üçölçülü  qrafika  və  bir  çox  digərləri  bu  qəbildən  olan 
funksiyalara  aiddir.  Beləliklə,  arxeoloji  materialların  öyrənilməsində  yeni 
metodlardan istifadənin nəticələri aşağıdakılardır: 
1.
 
Bilgisayarın  istifadəsi  çoxlu  miqdarda  əlamətlərin  işlənməsinə 
şərait yaradır. 
2.
 
Çöl  şəraitində  arxeoloji  materialların  qeydə  alınma  üsullarının 
inkişafı. 
3.
 
Laborator şəraitdə materiallardan maksimal dərəcədə məlumatların 
əldə olunması. Bu, arxeoloji abidəni sonrakı tədqiqat mərhələsinə hazırlamaq 
üçün ən vacib və əsas mərhələ hesab olunur. 
Məlumatların  işlənməsi  üçün  bir-biri  ilə  əlaqəli  iki  istiqamət  əsas 
götürülür:  bütün  əlamətlərin  kəmiyyət  əlamətlərinin  keyfiyyət  əlamətləri ilə 
əvəzlənməsi. 
 
 

---

32 
 
III HİSSƏ. DAŞ DÖVRÜ 
 
III FƏSİL 
 
QAFQAZIN DAŞ DÖVRÜ ARXEOLOJİ ABİDƏLƏRİ 
 
1. Azərbaycanın daş dövrü arxeoloji abidələri 
 
"Paleolit"  terminini  ilk  dəfə  1865-ci  ildə  ingilis  Lebbok  işlətmişdir. 
Fransız arxeoloqu  Buşe  de  Pert  XIX  əsrdə  elmi  cəhətdən  sübut  etmişdir  ki, 
Avropada  daşdan  hazırlanmış  əmək  alətləri  aşkar  olunmuşdur.  Paleolitin 
tədqiqində növbəti addım Q.Mortilye, A.Beylyanın tapıntıları oldu. Mortilye 
diqqət  yetirmişdi  ki,  daş  əmək  alətləri  biri-birindən  forma  və  hazırlanma 
üsullarına  görə  fərqlənirlər.  O,  paleolit  dövrünü  mərhələlərə  ayırmış  və  bu 
mərhələləri,  dövrü xarakterizə  edən tapıntıların aşkar  olunduğu  yerin  adı  ilə 
adlandırmışdı. Beləcə ən kobud əmək alətləri Şel (Paris yaxınlığında yer adı) 
adını  aldı.  II  mərhələ  Aşel  (Alp  dağlarında)  adı  ilə  adlandırıldı.  Sonralar 
Fransada  Mustye  adlanan  yerdə  mağaradan  orta  daş  dövrünə  aid  alətlər 
tapıldı  və  həmin  yerin  adı  ilə  Mustye  adlandırıldı.  Müasir  arxeologiyada 
paleolit, qədim, orta, son aşel dövrlərinə, mustye və son paleolitə ayrılır. 
Daş dövrü, yaxud paleolit  - əmək alətləri və silahların əsasən daşdan 
hazırlandığı  qədim  tarixi  mərhələdir.  Bu  mərhələ  kalium-karbon  analizinin 
nəticəsinə  görə  2.6  milyon  il  insanın  heyvani  vəziyyətdən  ayrılmasından 
metalın kəşfinə qədər davam etmişdir. İnsan cəmiyyətinin formalaşması uzun 
bir proses  olub,  yüz  minillikləri əhatə  edir.  Bu  proses  Yer kürəsinin  bir  sıra 
yerlərində, daha dəqiq desək, yaşam üçün əlverişli coğrafi şəraitə malik olan 
ərazilərdə  intensiv  getmişdir.  İnsan  cəmiyyətinin  formalaşması  prosesinin 
ilkin  mərhələsində  təbii  şərait,  yəni  coğrafi  mövqe  inkişaf  səviyyəsinə  təsir 
edən başlıca amil olmuşdur. 
İlk insanın yaranması Yer kürəsi tarixinin IV mərhələsinə-pleystosen 
dövrünə  təsadüf  edir.  III  mərhələnin  sonu  (pliosen)  Yer  kürəsində  havanın 
temperaturunun  aşağı  düşməsi  və  bir  çox  ərazilərin  buzlaşması  ilə 
səciyyələnir.  Buzlaqların  şimalda  daha  geniş  vüsət  almasına  səbəb  iqlim 
şəraitinin  kəskin  dəyişməsi  olmuşdur.  Belə  ki,  bu  dövrdə  Avropanın  şimal 
hissəsi,  o  cümlədən  də  Alp  və  Qafqaz  dağları  tamamilə  buz  qatı  ilə 
örtülmüşdü. 
IV dövr - antropogenez eopleytosen, pleystosen və qolosen dövrlərinə 
bölünür.  Eopleystosen  dövründə  güns,  pleystosen  dövründə  mindel,  riss, 
vyurm buzlaşmaları olmuşdur. 
Müəyyən olunmuşdur ki, pleystosen dövründə Avropa ərazisi üç əsas 
buzlaşma mərhələsini keçirmişdir: mindel, riss, vyurm. Bu mərhələlər də öz 

---

33 
 
aralarında  iki  yerə  bölünür:  mindel-riss,  riss-vyurum.  Sonuncu  mərhələ 
buzlaqların çəkilməsi ilə səciyyələnir. 
Buzlaşma  dövrü  yer  kürəsinin  bütün  ərazilərində  bərabər  səviyyədə 
getməmişdir.  Belə  ki,  bu  dövrdə  quru-kontinental  iqlimə  malik  ərazilərdə 
buzlaq sahələr daha az idi, Afrikanın cənubunda isə ümumiyyətlə, buzlaşma 
dövrü yağışlarla səciyyələnirdi. 
Asiya  və  Avropanın  iri  dağ  massivləri  buzlaqları  şimal  ərazilərinin 
buzlaq  təbəqəsi  ilə  birləşmişdi.  Buna  görə  də,  Qafqazın  buzlaşma  dövrü  ilə 
əlaqəli geoloji terminləri nisbi xarakter daşıyır. 
Erkən  daş  dövründə  Qafqazda  insanların məskunlaşması istiləşmə  ilə 
birbaşa bağlı olmuşdur. Buzlaşmanın sonundan etibarən Ön Asiyanın dağlıq 
və dağətəyi ərazilərindən şimal istiqamətində insanların miqrasiyası başlamış 
və  ehtimal  ki,  bəzi  qruplar  Böyük  Qafqaz  dağ  silsiləsinin  ətəklərində 
yerləşmişlər  (o  cümlədən  Cənubi  Osetiyada  aşkar  edilən  aşel  dövrü 
mağaralarda). 
Buzlaşmanın yenidən başlanması zamanı Qafqazda həyat şəraiti xeyli 
dəyişmişdir.  Qar  kütlələri  aşağılara  qədər  enməyə  başlamış,  bununla  da 
insanlar  dağlıq  əraziləri  tərk  edərək  əsasən  təbii  mağaralarda,  dağlararası 
dərələrdə,  açıq  tipli  düşərgələrdə  məskunlaşaraq,  tədricən  oturaq  həyat 
sürmək  məcburiyyətində  qalmışlar.  Bu  zaman  qar-buz  kütlələri  Şimali 
Qafqazı  Cənubi  Qafqazdan  ayırmışdı.  Bununla  da  üst  paleolitdə  vyürm 
buzlaşması  dövründə  insanların  burada  yaşaması  o  qədər  çətinləşmişdi  ki, 
onlar dağlıq əraziləri həmişəlik tərk etmişlər. 
Qafqazın  buzlaq  ərazilərinin  geoloji  sxemi  və  Qara  dəniz,  Xəzərin 
səviyyəsi, yəni kontinental və dəniz çöküntüləri Abxaziyadan (Qafqazın Qara 
dəniz  sahilləri)  aşkar  olunmuş  arxeoloji  materiallar  nəzərə  alınaraq  tərtib 
olunmuşdur. 
IV mərhələnin  erkən  çağlarında  Cənubi  Qafqazda  insan  cəmiyyətinin 
formalaşması  üçün  əlverişli  şərait  yaranır.  Heç  də  təsadüfi deyil  ki,  Qafqaz 
bölgəsində  insan  mədəniyyətinin  ilk  izlərinə  məhz  Gürcüstan,  Azərbaycan, 
Qərbi  Azərbaycan  -  Zəngəzur  mahalı  (İndiki  Ermənistan)  və  qismən 
Abxaziya ərazisində rast gəlinir. 
Azərbaycan  AMEA  Tarix  İnstitutunun  arxeoloqları  apardıqları 
arxeoloji  tədqiqat  işləri  nəticəsində  bir  neçə  mağara  abidəsi  aşkar  edərək 
tədqiq  etmişlər.  Bunlardan  Daşsalahlı,  Damcılı,  Şuşaqala,  Daşqala,  Azıx, 
Tağlar, Qazma və Buzeyir mağaralarını göstərmək olar. 
Adları  çəkilən  mağara  düşərgələri  bəşəriyyət  tarixinin  müxtəlif 
dövrlərinə aid edilir. 
Bunlardan  Azıx  mağarası  dünya  arxeologiyasında  xüsusi  yer  tutur. 
Mağara  1960-cı  ildə  Məmmədəli  Hüseynov  tərəfindən  qeydə  alınmış  və 
həmin  vaxtdan  burada  arxeoloji  tədqiqat  işləri  aparılmışdır.  Mağaranın 

---