Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

29 
 
alınmalıdır.  Ümumi  oriyentasiya  üçün  çox  vaxt  qədim  yazıçı  və 
coğrafiyaşünasların əsərlərindən istifadə olunur. Yazılı mənbələrdən istifadə 
edərkən  onları  topoqrafik  məlumatlarla  müqayisə  etmək  gərəkdir.  Belə  ki, 
son  iki  minillikdə  həmin  yerin  fiziki  xəritəsində  baş  vermiş  dəyişikliklər 
nəzərə alınmalıdır. Hər hansı bir ərazidə kəşfiyyat işlərinə başlamazdan əvvəl 
həmin  ərazidə  daha  öncə  aparılmış  tədqiqat  işlərinin  nəticələri,  obyekt 
haqqında  bütün  müasir  ədəbiyyat  ətraflı  şəkildə  öyrənilməlidir.  Bundan 
əlavə,  təsadüfən  aşkar  edilmiş  tapıntılar  da  önəmlidir.  Tapıntılar  arasında 
qədim yazılar və sikkələr xüsusi əhəmiyyət daşıyır. 
Aerofotoçəkilişlər.  Ərazinin topoqrafik mövqeyi ilə yalnız müşahidə 
yolu  ilə  tanış  olmaq  kifayət  deyil.  Həmçinin  burada  geodez  çəkilişlər  də 
aparılmalıdır. Bu tədqiqatçıya, ərazi güclü dağıntılara və dəyişikliklərə məruz 
qaldığı  zaman  çox  kömək  edir.  Belə  ki,  şəhərin  mürəkkəb  planının  tərtib 
olunması  yalnız  texniki  məsələ  hesab  olunmur.  Bəzən  ərazidəki  ən  xırda 
relyef  dəyişiklikləri  belə  tədqiq  olunan  abidənin  arxeoloji  topoqrafiyasının 
öyrənilməsinə təsir edə bilər. 
Şurflaşdırma  -  kəşfiyyat  qazıntıları.  Bu  məqsədlə mədəni təbəqənin 
hər  hansı  artıq  açılmış  hissəsindən  istifadə  olunur.  Kəşfiyyat  işləri  üçün 
dağıntılara  daha  çox  məruz  qalmış  ərazi  seçilir.  Kəsik  boyu  qazıntının 
uzunluğu 4-5 m, eni isə 1-1,5 m olur. Bu zaman tətbiq olunan metodlar adi 
qazıntılar  zamanı  istifadə  olunan  metodlarla  eynilik  təşkil  edir.  Şəhərin 
arxeoloji  topoqrafiyasını  müəyyən  etmək  məqsədilə  kəşfiyyat  qazıntıları 
zamanı  abidə  ətrafında  bir  deyil,  bir  neçə  təmizləmə  işi  aparılır.  Qaydalara 
görə  kəşfiyyat  zamanı  aşkar  olunmuş  bütün  arxeoloji  abidələr  keçilən 
marşrutu təsvir edən xəritədə qeydə alınmalıdır. 
Qazıntı  -  kəşfiyyat  zamanı  aşkar  olunmuş  nöqtələrdə  daha  sonra 
planlı  qazıntı  işlərinə  başlanır.  Qədim  şəhərlərin  arxeoloji  tədqiqatında  son 
mərhələ sözsüz ki, şəhərin bütün ərazisinin aşkar edilməsidir. Burada qarşıda 
duran əsas məsələlərdən  biri  şəhərin müxtəlif  yerlərində  mədəni  təbəqələrin 
formalaşdığı  zaman  onların  xarakterinin  müəyyən  olunmasıdır.  Bu  şəhərin 
ayrı-ayrı  rayonlarının  dəqiq  tarixini  tədqiq  etməyə  şərait  yaradır.  Tədqiqat 
aparılacaq  ərazi  artıq  müəyyən  edildikdən  sonra  arxeoloq  qazıntı  sahəsini 
hissələrə  bölür.  Bunun  üçün  ilk  öncə  sahədə  şimaldan  cənuba  və  yaxud 
şərqdən  qərbə  doğru  əsas  xətt  cızılır.  Hissələrin  künclərinə  dəmir  çüylər 
vurulmalıdır.  Onları  qazıntı  işləri  zamanı  mümkün  olan  qədər  kənarda 
saxlamaq lazımdır.  Sahə hissələrə  bölündükdən  sonra  su  tərəzisinin  köməyi 
ilə hamarlaşdırılır. Hamar sahədə relyef  ölçülərini hər 2 m-dən bir, nahamar 
səthdə  isə  1  m-dən  bir  götürmək  lazımdır.  Ölçmə  işlərindən  sonra  ayrılmış 
hissələrin  sərhədləri  müəyyən  olunur  və  5-7  sm  dərinliyində  qazılır.  Daha 
sonra ətrafına ip çəkilir və bir neçə nöqtədən şəkilləri çəkilir. Bütün tapıntılar 
nəzərə  alınmalı  və  gündəlikdə  qeyd  olunmalıdır  -  kütləvi  materiallar  qrup 

---

30 
 
şəklində,  individual  tapıntılar  -  hər  biri  ayrıca  qısa  xarakteristikası  ilə 
verilməlidir. 
Yeni  arxeoloji  metodlar.  Arxeologiyada  formallaşdırma  prinsipi 
gözlənilir  -  bütün  əldə  olunmuş  obyektlər  və  materiallar  öz  keyfiyyət  və 
kəmiyyət  əlamətlərinə  görə  təsvir  olunur  və  sistemləşdirilir.  Hətta  ən  erkən 
elmlərdə də tip, sinif kimi açar sözlərdən elementar (sadə) hesablar aparmaq 
məqsədilə  istifadə  olunur.  Tədqiqatların  müasir  mərhələsində  arxeoloji 
materialların  işlənməsi  daha  mürəkkəbdir.  O  özünə  "arxeoloji  mədəniyyət", 
"tipologiya"  kimi  anlayışları  daxil  edir.  Bilgisayarın  arxeoloqun  köməkçisi 
vəzifəsindən  çıxış  etməsi  materialların  araşdırılmasına  çox  az  təsir  göstərir. 
Müasir  texnologiyaların  ən  böyük  özəlliyi  məlumatların  işlənməsinin 
sürətləndirilməsi,  o  cümlədən  də  əlavə  informasiyanın  külli  miqdarda 
olmasıdır. Hazırda alimlər arxeoloji abidələrin məlumat bankını hazırlayırlar. 
Bu  məqsədlə  məlumat  mənbələrinin  idarə  sistemi  proqramı  Dbase4+ 
proqramından  istifadə  olunur.  Proqram  informasiya  ilə  işi  iki  istiqamətdə 
asanlaşdırmağa  imkan  verəcək  -  formallaşdırma  və  analiz.  Proqramın 
əsasında arxeoloji abidələrin sinifləşdirilməsi dayanır. 
Bu  cür  proqramların  yaradılmasının  əksinə  olaraq  yeni məlumatların 
çox  böyük  həcmdə  artması  ilə  rastlaşdı.  Əlamətlər  proqramın  analitik 
funksiyalarının yığılması ilə nəticələndi. Buna iki əsas səbəb göstərmək olar: 
-
 
bu  cür  sistemlər  xüsusi  kataloqlara  çevrilir,  həmin  kataloqlar 
obyektlər haqqında təsəvvür verirdilər. Belə ki, işlənmə məqsədi ilə nə qədər 
çox məlumat yerləşdirilirdisə, o qədər də məhdud axtarış sistemi alınırdı. 
-
 
proqramı  yaradan  tədqiqatçılar  proqram  yaradılarkən  istifadə 
olunmayan yeni hissələrin də zamanla tətbiq olunmasına ümid edirdilər. 
XX  əsrin  80-90-cı  illərinin  proqramında  ən  əsas  problemlərdən  biri 
onun  möhkəm,  sinifləşmə  strukturuna  malik  olması  idi.  Bu,  məlumat 
mərkəzini  yeni  informasiya  ilə  yükləməyə  imkan  vermir,  onun  axtarış 
fayllarını artırmırdı. Belə vəziyyətin səbəbi kimi bir tərəfdən XX əsrin 80-90-
cı  illər  proqramının  texniki  tərəfdən  zəif  olması,  digər  tərəfdən  isə 
tədqiqatçılar  öz  işlərində  sinifləşməyə  əsaslanırdılar.  Bu  gün,  Microsoft, 
Access,  Exsel  və  digər  proqramların  sayəsində  məlumat  mərkəzinin 
yaradılmasında  tamamilə  yeni  səviyyə  əldə  olunmuşdur.  Yeni  mərkəz 
əvvəlkindən  fərqli  olaraq  yeni  məlumatlar  yükləməyə  imkan  yaradır, 
həmçinin  genişmiqyaslı iş  sxemi təqdim  edir.  Abidələrin  sonrakı  "bilgisayar 
işlənməsini"  hazırlamaq  üçün  ilk  və  ən  vacib  mərhələ  materialın  sahədən 
çıxarılarkən  işlənməsi  keyfiyyətinin  yaxşılaşdırılmasıdır.  Əsas  məqsəd 
mümkün  qədər  çox  keyfiyyətli  əlamətlərin  əldə  olunmasıdır  (üçölçülü 
fiksasiya).  Bu  metod  abidələrin  qazıntıları  zamanı  geniş  istifadə  olunur. 
Məhz  bu,  abidənin  sonrakı  tədqiqatı  üçün  imkan  yaradır.  Konkret  bir 
abidənin  qazıntıları  zamanı  materialın  üçölçülü  qeydə  alınması,  məsələn, 

---