Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

23 
 
formalaşması  üçün  sanballı  heç  nə  etməmişlər.  1918-ci  ildə  Azərbaycan 
Cümhuriyyətinin  yaranmasından  sonra  "İstiqlal"  muzeyi  təşkil  olundu. 
Muzeyə  müntəzəm  olaraq  arxeoloji  tapıntılar  daxil  olurdu.  1920-1930-cu 
illərdə  Azərbaycanın  Sovet  İttifaqı  tərkibinə  daxil  olmasından  sonra  bütün 
abidələr  ümumxalq  sərvəti  elan  olunur  və  onların  əsaslı  araşdırılmasına 
başlanılır.  1920-ci  ildə  Azərbaycanda  yeni  mərkəz  -  Azərbaycan  Arxeoloji 
Komitəsi  yaradılır.  Bu  yönümlü  komitələr  həmin  dövrdə  Azərbaycanla 
yanaşı  Gürcüstan  və  Ermənistanda  da  təşkil  olunmuşdu.  1924-cü  ildə 
Zaqafqaziya  respublikaları  (Cənubi  Qafqaz)  Xalq  Komissarları  tərəfindən 
arxeoloji  abidələrin  öyrənilməsi  barədə  xüsusi dekret imzalanmışdı.  İlk  dəfə 
olaraq  orta  əsr  şəhərlərinin  (Bakı,  Bərdə,  Lənkəran)  öyrənilməsi  məsələsi 
ortaya  qoyulur.  1925-ci  ildən  etibarən  D.Şərifovun  rəhbərliyi  ilə  Qəbələ 
şəhərində ilk elmi-arxeoloji qazıntı işləri başlanılır. Məhz həmin illərdə yerli 
arxeoloqlara olan  ehtiyac hiss edilirdi. Bu zaman Azərbaycanda qazıntılarda 
işləmək məqsədilə rus arxeoloq və şərqşünasları təyin olundular. Belə alimlər 
arasında İ.Meşşanov, A.Miller, A.İessen, T.Passek, V.Latminin adları xüsusi 
qeyd  olunmalıdır.  1928-ci  ildən  Naxçıvanda  arxeoloji  qazıntılar  başlanılır. 
Ekspedisiya  nümayəndələri  Ordubaddakı  Xaraba-Gilan  abidəsində  tədqiqat 
işləri  aparmışdılar.  Bu  illərdə  hökumət  tərəfindən  aparılan  qazıntıların 
nəticələrinin  elmi  dərcinə  başlanıldı.  1930-cu  ildən  başlayaraq  Azərbaycan 
ərazisində  yerli  arxeoloqların  rəhbərliyi  ilə  arxeoloji  qazıntı  işləri  aparılır. 
Ekspedisiyadan A.Ələkbərov, İ.Cəfərzadə, D.Şərifov, S.Qaziyev və digərləri 
iştirak  edirdilər.  İşlər  II  Dünya  müharibəsindən  sonra  daha  da  genişlənir. 
1945-ci  ildə  Azərbaycan  Elmlər  Akademiyasının  yaradılmasından  sonra 
Tarix  İnstitutunun  tərkibində  Arxeologiya  və  Etnoqrafiya  bölməsi  açılır. 
1946-cı ildə Mingəçevir arxeoloji eskpedisiyası S.Qazıyevin rəhbərliyi ilə işə 
başlayır.  Qazıntılar  zamanı  20  mindən  artıq  elmi  əhəmiyyətli  və  qiymətli 
eksponatlar  aşkar  olunub  götürülmüşdü.  Bu  eksponatlar  haqqında  məlumat 
"Azərbaycanın  maddi  mədəniyyəti  məcmuəsi"ndə  öz  əksini  tapmışdı. 
Məcmuənin  ilk  üç  sayı  Mingəçevir  qazıntılarının  nəticələrinə  həsr 
olunmuşdur. 
1947-ci  ildə  Azərbaycanın  görkəmli  arxeoloqu  İ.Cəfərzadənin 
rəhbərliyi  ilə  Qobustan  qayaüstü  rəsmlərinin  tədqiqinə  başlanıldı.  1951-ci 
ildə  isə  O.Həbibullayev  Naxçıvan  ərazisində  məşhur  çoxtəbəqəli  Kültəpə 
abidəsini  aşkar  edir.  1953-cü  ildən  etibarən  Azərbaycanın  müxtəlif 
bölgələrində  stasionar  arxeoloji  işlər  aparılır.  1956-cı  ildə  M.Hüseynov 
paleolit abidələrinin öyrənilməsi ilə məşğul oldu. Azıx mağarasında tədqiqat 
işləri 1960-cı ildən başlamış 1980-ci ilədək davam etdirilmişdir. Bununla da 
Azərbaycanın ilk insan məskənlərindən biri olması təsdiq olunur. 
XX  əsrin  60-70-ci illərində  İ.Nərimanov  tərəfindən  fasilələrlə  eneolit 
dövrünə  aid  bir  sıra  yaşayış  yerləri,  Şomutəpə,  Töyrətəpə,  İlanlıtəpə, 

---

24 
 
Qarğalar  təpəsi  və  s.  tədqiq  edilmişdir  və  abidələr  Cənubi  Qafqazın  qədim 
əkinçilik  mədəniyyətini  özündə  əks  etdirdiyinə  görə  Şomutəpə  mədəniyyəti 
adlandırılmışdır. İlk əkinçilik mədəniyyəti abidələri İ.Nərimanovun rəhbərliyi 
ilə Azərbaycanın Mil-Qarabağ və Muğan düzündə də tədqiq olunmuşdur. Bu 
abidələr  içərisində  Əliköməktəpədə  (Cəlilabad  rayonu)  hazırda  da  tədqiqat 
işləri davam etdirilir. 
Prof.  Q.S.İsmayılzadənin  rəhbərliyi  ilə  Azərbaycanın  çoxtəbəqəli 
abidələrindən  olan  Qaraköpəktəpə  yaşayış  yeri  və  Kəlbəcərin  qayaüstü 
təsvirləri XX əsrin 70-ci illərində öyrənilmişdir. 
Prof.  V.Əliyevin  Naxçıvanda  ardıcıl  apardığı  tədqiqatlar  zamanı 
Gəmiqaya petroqliflərinin öyrənilməsinə başlanılmışdır. 
1992-ci  ildə  Arxeologiya  və  Etnoqrafiya  İnstitutu  yaradıldı.  İnstitut 
tərəfindən  mütəmadi  olaraq  bütün  Azərbaycan  ərazilərində  yüksək  elmi 
səviyyəli arxeoloji qazıntı işləri aparılır. Yalnız Bakı-Ceyhan, Bakı-Ərzurum 
və digər kommunikasiya xətləri deyil, bütün problemli məsələlər olan yerlər 
araşdırılır. 
Azərbaycanın  antik  və  orta  əsr  şəhərlərinin  öyrənilməsində 
İ.Babayevin,  Q.Əhmədovun,  R.Göyüşovun,  R.Məlikovun,  T.Dostiyevin, 
A.Məmmədovun və başqalarının əməyi böyükdür. 
Şimali Qafqazın Krasnodar vilayətində 1898-ci ildə fransız alimi Jozef 
de Bau tərəfindən II mustye düşərgəsi qeydə alınmışdır. 1899-1902-ci illərdə 
fransız  alimi  Jak  de  Morqan  Qafqazda  apardığı  arxeoloji  kəşfiyyat  işləri 
zamanı üst paleolit və müstye mədəniyyətinə aid yerüstü arxeoloji materiallar 
toplamışdır. 
1925-1928-ci illərdə S.N.Zamyatnin Qafqazın II paleolit düşərgəsində 
arxeoloji  tədqiqat  işləri  aparmış,  paleolit  dövrünə  aid  arxeoloji  materiallar 
əldə edilmişdir. 
1934-1950-ci  illərdə  S.N.Zamyatnin,  M.Z.Paniçkina,  A.A.Formozov 
Qafqaz  ərazisində  geniş  miqyasda  arxeoloji  tədqiqat  işləri  aparmış  və 
nəticədə Axştır, Navalişin, Voransov, Asin və digər arxeoloji abidələri qeydə 
almışdır. 
1955-1990-cı  illər  ərzində  fasilələrlə  Cənubi  Osetiya  ərazisində 
V.P.Lubinin rəhbərliyi  altında  arxeoloji  kəşfiyyat  işləri  aparılmış  və  Kudaro 
I, II, III, V və Toni mağara düşərgələri tədqiq olunmuşdur. 
1960-1970-ci  illərdə  Qafqaz  ərazisində  aparılan  arxeoloji  kəşfiyyat 
işləri zamanı Ortava, Yaştux, Curcula, Laşe-Balta, Manaş, Sakariya, Sisxvati, 
Abadzex və digər paleolit düşərgələri qeydə alınmışdır. 
Qafqazın  mezolit  dövrünün  çöl  tədqiqat  işlərində  B.A.Kuftin, 
S.N.Zamyatin, 
L.N.Salavyov, 
L.N.Maruaşvili, 
L.N.Kalanadze, 
A.D.Neoradze,  İ.Caparidze,  M.M.Hüseynov,  İ.Cəfərzadə,  X.A.Əmirxanov, 
V.P.Lyubin, Q.S.İsmayılzadə və başqaları iştirak etmişlər. 

---