Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

14 
 
Məlumdur  ki,  ibtidai  insanın  həyatında  odun  böyük  rolu  olmuşdur. 
Cjoukoudyanda sinantropların oddan istifadə etdiyini göstərən kömür və kül 
yığınlarına da təsadüf edilmişdir. 
Sinantropların  təsərrüfat  fəaliyyətində  bitki  məhsulları  yığmaqdan 
əlavə, ovçuluq da böyük yer tutmuşdur. Cjoukoudyanda daş alətlərlə yanaşı, 
kül və kömür qalıqlarına qarışmış çoxlu heyvan sümüyünə təsadüf edilmişdir. 
Bəzən  iri  sümüklərin  iliyini  çıxarmaq  məqsədi  ilə  onların  sındırıldığına  da 
rast  gəlinir.  Burada  ayı,  xırda  gəmirici,  vəhşi  at,  donuz,  camış  və  başqa 
heyvan sümükləri də tapılmışdır. Pitekantroplar da qruplarla yaşamış və belə 
dəstələrlə  vəhşi  heyvanları  ovlamışlar.  Bu,  ilk  ibtidai  insan  sürüləri  hesab 
olunur. 
1907-ci  ildə  Almaniyada,  Heydelberq  yaxınlığında  sinantropa  yaxın 
olan  bir  adamın  alt  çənəsi  tapılmışdır.  Onu  «Heydelberq  adamı» 
adlandırmışlar.  Daha  belə  bir  ibtidai  adamın  çənəsi  1949-1950-ci  illərdə 
Cənubi  Afrikada  (Svartrans  mağarasında)  tapılmışdır.  Bu  çənələrin  məxsus 
olduğu  adamlar  «kaptelantroplar»  adlandırılmışdır.  Bunlar  sinantrop  və 
Heydenberq  adamlarının  Cənubi  Afrikada  yaşayan  nümunələri  idi.  1935-ci 
ildə  belə adamların  kəllə  sümükləri  Şərqi  Afrikada  (afrikantroplar),  sonralar 
İspaniya,  Fransa,  Yuqoslaviya,  İtaliya,  Fələstin,  İraq  ərazilərində  və  başqa 
yerlərdə  də  tapılmışdır.  Bunlar  sinantropu  çox  xatırladırlar.  Lakin  onlarda 
sonrakı inkişaf izləri də müşahidə olunmuşdur. 
Neandertal  adamları,  onların  həyat  şəraiti.  Mustye  mərhələsi 
silahlarını  hazırlayan  və  onlardan  istifadə  edildiyi  dövrdə  yaşamış  insanın 
sümükləri  ilk  dəfə  1856-cı  ildə  Neander  (Almaniya)  dərəsində  tapılmışdır 
(Neandertal  adamı).  Belə  adamların  skelet  qalıqlarına  sonralar  İspaniyada, 
Belçikada, Yuqoslaviyada, Fransada, İtaliyada və başqa ölkələrdə də təsadüf 
edilmişdir.  Neandertal  adamın  daha  yaxşı  mühafizə  olunmuş  sümükləri 
Krımda  Kiik  Koba  adlı  yerdə,  Özbəkistan  ərazisindəki  Teşik-Taş  adlı 
mağarada, Abxaziyada, Volqaboyu və Ukrayna ərazilərində tapılmışdır. 
Neandertal  adam  indiki  insana  daha  yaxın  olub,  bədən  quruluşuna 
görə  pitekantrop  və  sinantroplara  nisbətən  daha  da  təkmilləşmişdi.  Onun 
beyin  həcmi  də  (1400  sm
3
)  indiki  adamların  beyin  həcminə  daha  yaxın  idi. 
Kəllə  sümüyündəki  girinti-çıxıntılardan  görmək  olur  ki,  pitekantropa  və 
sinantropa  nisbətən  neandertalın  beyninin  nitqi  idarə  mərkəzi  daha  çox 
inkişaf  etmişdir.  Beynin  alın  tərəfdən  inkişafı  isə  indiki  insanların 
inkişafından çox az idi. 
Neandertal  adamı  və  onun  müasirləri  böyük  buzlaşma  dövründə 
yaşamışlar.  Onların  həyatı  (Afrika  və  Cənubi  Asiyada  yaşayanlar  istisna 
olmaqla) sərt iqlim şəraitində keçmişdir. Ehtimal ki, onlar mağaraları tutmaq 
üçün uzun müddət vəhşi heyvanlara qarşı mübarizə aparmalı olmuşdular. Bu 
mərhələdəki  insan  yaşayan  mağaraların  çoxunda  od  qalıqlarına  və  yanmış 

---

15 
 
heyvan  sümüklərinə  təsadüf  edilmişdir.  Soyuqdan  və  vəhşi  heyvanlardan 
özünü  qorumaq  üçün  insanların  oddan  istifadə  etdiyi  şübhəsizdir.  Çox 
ehtimal ki, bu zaman insanlar artıq süni surətdə od əldə etməyi öyrənmişdilər. 
Tapılan sümüklərdən neandertal adamlarının mamont, ayı, vəhşi at, donuz və 
başqa  heyvanları  ovladıqlarını  demək  olar.  Ovçuluq  bu  zaman  da  maddi 
istehsalın əsas sahəsi imiş. 
Təbiət qüvvələrinə və iri vəhşi heyvanlara qarşı mübarizə pitekantrop 
və  sinantropların  yaşadıqları  dövrdə  olduğu  kimi,  neandertalların  yaşadığı 
dövrdə  də  çox  çətin  olmuşdur.  İstehsal  alətlərinin  bəsitliyi  və  az 
məhsuldarlığı  şəraitində  ayrı-ayrı  fərdlərə  həyat  uğrunda  mübarizədə  qələbə 
qazanmaq  asan  iş  deyildi.  Təsadüfi  deyildir  ki,  neandertalların  tapılan 
sümükləri  tədqiq  edilərkən  onların  çoxunun  20  ildən  az  yaşadığı  məlum 
olmuşdur. Bu, bir daha qədim insanın həyat şəraiti haqqında tədqiqatçılardan 
birinin aşağıdakı sözlərini xatırladır: «... ibtidai insanlar yaşayışın çətinlikləri 
içərisində, 
təbiətlə 
mübarizənin 
çətinlikləri 
içərisində 
tamamilə 
boğulurmuşlar».  Belə  həyat  şəraiti  hələ  neandertal  adamların  əcdadlarını 
sürülərlə dolaşmağa və əlbir əməklə yemlənməyə məcbur etmişdi. 
Çox  ehtimal  ki,  bu  sürülər  sonralar  məhz  neandertalların  yaşadığı 
dövrdə matriarxat nəsli insan icmalarına çevrilmişdir. 
İrqi formalaşma. Neandertallar və onların dövrü haqqında danışarkən 
bir hadisəni də qeyd etməliyik. Neandertalların nəsilləri təxminən 45-40 min 
il  bundan  əvvəl  Avropa,  Asiya  və  Afrikada  yayılmışlar.  Bu  yerlərdə tapılan 
insan qalıqlarından artıq o dövrdən indiki üç əsas insan irqinin formalaşmağa 
başladığını  görmək  olar.  Avropoidlərin  ilk  nümayəndələri  (məsələn, 
Kromanyon  adamı)  o  zaman  başlıca  olaraq  Avropada,  zənci  irqinin 
(neqroidlər)  ilk  nümayəndələri  (qrimaldi  adamı)  Aralıq  dənizi  hövzəsində 
yaşayırmışlar. Monqoloidlərin sümük qalıqlarına ilk dəfə 1927-ci ildə Çində 
(sinantrop),  1937-ci  ildə  Sibirdə,  Afont  dağındakı  (Krasnoyarsk)  düşərgədə 
təsadüf edilmişdir. 
Lakin  bu  irqlərin  hələ  ən  qədim  nümayəndələrini  bir-birindən  çox 
çətin  ayırmaq  olur  və  onların  hamısının  bir  mənşəyə  malik  olduqlarını 
görmək  çətin  deyildir.  Bu  adamlar  irqlərə  bölünmənin  ilkin  dövrünün 
nümayəndələri  idi.  Neandertal  adamlarının  yaşadığı  dövrə  qədər  ailə-nikah 
münasibətlərində  də,  şübhəsiz  ki,  müəyyən  irəliləmələr  olmuşdur.  Bu 
münasibətlərin forması haqqında qəti bir söz demək çox çətindir. Lakin hər 
halda,  ehtimal  etmək  olar  ki,  cinsi  münasibətlər  daha  məhdud  dairədə 
olmuşdur.  İnsan qrupları parçalandıqca və kiçildikcə nizamsız cinsi əlaqələr 
də müəyyən səliqəyə düşmüşdür. Hər şeydən əvvəl, yəqin ki, valideynlər və 
onların övladları arasında məhdudiyyət qoyulmuşdur. 

---