Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

27 
 
bilmək  lazımdır.  Bu  zaman  karbon  tərkibli  maddə  nə  qədər  təmiz  olarsa, 
onun tarixinin müəyyənləşdirilməsində də bir o qədər az səhvə yol verilər. 
Dulusçuluq  məmulatları,  qədim  metal  mədənləri  və  gil  sobalar  olan 
arxeoloji  komplekslərin  tarixi  yaşını  vermək  üçün  paleomaqnit  üsulu  tətbiq 
olunur. Gil çox  maraqlı xüsusiyyətə malikdir  - soyutma zamanı (800 C-dən 
200 C-yə qədər) o təzyiqin və dövrün maqnit sahəsinin istiqamətinin izlərini 
özündə  saxlayır.  Lakin  yerin  maqnit  qütbü  dəyişkəndir.  Maqnit  qütbünün 
illik dəyişməsini bilərək əşyanın tarixini müəyyən etmək olar. 
Bəzən  dəqiq  xronologiyanı müəyyənləşdirmək  üçün  kimyəvi  üsuldan 
istifadə  olunur  ki,  bu  zaman  tapılmış  sümük  qalıqlarının  tərkibindəki  ftorun 
səviyyəsi  nəzərə  alınır.  Sümüklərin  ftorla  zənginləşməsi  uzun  sürən  bir 
prosesdir  və  yerləşdiyi  təbəqədəki  suyun  tərkibindən  asılıdır.  Bu  metod 
sümüklərin  yaşı  10  min  ildən  artıq  olduğu  halda  effektlidir.  Sümük 
qalıqlarının  yaşının  müəyyənləşdirilməsində  daha  bir  üsul  -  ultrasəslərin 
yayılma  tezliyidir.  Zamanla  bu  dalğaların  sümükdə  yayılma  sürəti  dəyişir. 
Ultrasəs metodu da məhz bu xüsusiyyətə əsaslanır. 
Göstərilən  metodlar  məhdud  tətbiq  sahəsinə  malikdirlər.  Belə  ki, 
dendroxronologiya  yaxşı  qorunub  saxlanmış  ağac  gövdəsinə  tətbiq  olunur; 
geomaqnit  üsulunun  istifadəsi  yalnız  gildən  hazırlanmış  əşyanın  bişirilmə 
yeri dəqiq məlum olan zaman mümkündür. Bu səbədən də hər hansı əşyanın 
tarixini  müəyyənləşdirmək  üçün  müxtəlif  metodlardan  istifadə  olunur. 
Müqayisəli-tipoloji  analizin  nəticələri  isə  uyğun  gələn  hər  hansı  digər 
metodun köməyi ilə yoxlanılır və yaxud dəqiqləşdirilir. 
 
4. Arxeologiyanın bəzi tədqiqat üsulları 
 
Arxeoloqun  işində  iki  araşdırma  mərhələsi  aid  edilir.  Onlardan  biri 
maddi  obyektlərlə  birbaşa  işi  əhatə  edir.  Geniş  anlamda  bu  işə  qazıntı 
təcrübəsi,  axtarış  metodları,  nümunələrin  götürülməsi  texnikası,  yerində  və 
yaxud da laborator şəraitdə arxeoloji materialın konservasiya üsulu aid edilir, 
daha  sonra  nəticələrin  çıxarılmasına  başlanır.  Arxeoloqlar  əldə  etdikləri 
materiala  əsaslanaraq  öz  mülahizələrini  irəli  sürürlər.  Bu  mülahizələr 
müxtəlif  istiqamətdə  irəli  sürülür:  xronoloji,  yaxud  coğrafi  yerləşmənin 
dəqiqləşdirilməsi,  tarixi  hadisələrin  bərpası,  sosial  qurumlar  barədə  fikirlər, 
iqtisadiyyat, dini, texniki təcrübə haqqında və s. 
Kataloqlaşdırma.  Araşdırmaçı  yalnız  bir  məqsədlə  müxtəlif 
abidələrin  təsvirini  verərək  sadə  fikirlər  irəli  sürür:  abidənin  təbiəti  və 
xarakteri  barədə  mülahizələrin  verilməsi  elmi  analizə  qədər,  yaxud  paralel 
şəkildə aparılır. Bu cür dərclər müxtəlif xarakterlidir. Məs., arxeoloji hesabat, 
materialların  təsviri,  milli  muzey  kataloqları,  abidələrin  beynəlxalq  siyahısı 
və  s.  Onları  birləşdirən  cəhət  eyni  xarakteristikaya  malik  olan  abidə 

---

28 
 
komplekslərinin  ətraflı  təsvirinin  verilməsidir.  Bura  qazıntılar  haqqında 
hesabat,  əşyanın  tipi  və  funksiyası  (heykəllərin  kataloqları,  silahların 
siyahısı),  saxlanma  yeri  (muzeylərin  kataloqu)  və  s.  daxil  edilir.  Bütün 
bunları  yalnız  bir  janrda-geniş  anlamda  kataloqda  toplamaq  mümkündür. 
Kataloqdakı  ilkin  məlumatlar  haqqında  olan  nəzəriyyə  ayrı-ayrı  abidələrin 
konkret təsvirindən daha çox bu abidənin ilk dəfə aşkar olunduğu dövrlə daha 
sonrakı  elmi  mülahizələrin  irəli  sürüldüyü  vaxta  qədərki  zaman  kəsiyində 
verilən  təsviridir.  Bu  qəbildən  ən  yaxşı  nümunə  arxeoloji  obyektlərin 
təsnifatıdır. Hər bir arxeoloq bu və ya digər dərəcədə araşdırılan materialların 
qruplaşdırılması  ilə  məşğul  olur  və  bu  iş  müxtəlif  adlarla  adlandırılır  - 
siniflər, 
tiplər, 
formalar, 
məktəblər, 
mədəniyyətlər 
və 
s. 
Belə 
təsnifatlaşdırma  daha  dərin,  struktur  fərqlərin  nümayiş  etdirilməsi  üçün 
şərait  yaradır.  Təsnifatlaşdırmada  tədqiq  olunan  obyektlərin  nəzərə  çarpan 
fərqləri  öz  əksini  tapır.  Lakin  bu  metod  mənbəşünaslığın  əsas  aləti  hesab 
oluna bilməz. Yuxarıda təsvir olunan metod və onun izahı artıq tarixi nəticə 
hesab  olunur.  Abidələrin  səciyyəvi  elementlərinə,  məsələn,  dulusçuluq 
nümunələrinə, hər hansı heykəllər, divar, qayaüstü rəsmlərə əsaslanaraq bəzi 
mülahizələr  irəli  sürmək  olar.  Beləliklə,  kataloqların  nəticəsində  təxmini 
təsnifatlaşdırma 
aparmaq 
və 
məntiqi 
düşüncə 
əsasında 
tipləri 
müəyyənləşdirmək mümkün olur. Həmçinin müəyyən olunmuşdur ki, zaman 
və  məkandan  asılı  olaraq  onlar  müxtəlif  cür  paylaşdırılır.  Buradan  da 
arxeoloji  obyektlərin  müxtəlif  şəkildə  yayılması  və  onların  evolyusiyası 
haqqında nəticəyə  gəlinir.  Arxeoloqlar  qədim tikililər  və  bu  tikililərdən  əldə 
olunmuş əşyaların xarici görünüşünə əsaslanaraq sosial fərqlər, onların hansı 
məqsədlə istifadə olunması və s. haqqında mülahizələr irəli sürürlər. 
Beləliklə,  arxeoloji  nəticələrin  əldə  olunması  üsullarını  aşağıdakı 
şəkildə təsnifləşdirmək mümkündür: 
1.
 
Araşdırılan  obyektlər  haqqında  təsəvvürlərin  xüsusi  təsvir 
sistemində cəmləşdirilməsi - kataloqlar; 
2.
 
Obyektlərin  sinif  və  seriyalar  üzrə  bu  və  ya  digər  dərəcədə 
sistemləşdirilməsi metodu - təsnifatlaşdırma; 
3.
 
Tədqiq  olunan  təsvirin  eyniləşdirilməsi,  yəni  elementlər  arasında 
əlaqəni aşkar edən mətnlərin tərtib olunması; 
4.
 
Arxeoloji  faktların  izahı,  onların  digər  mənbələrdən  -  ədəbi 
mətnlərdən, əlyazmalardan və s.-dən əldə olunmuş ilkin məlumatlar əsasında 
öyrənilməsi, sosial və tarixi nəticələrin çıxarılması. 
 
Arxeoloji abidələrin aşkar edilməsi və öyrənilməsi 
 
Kəşfiyyat. Bu və ya digər tarixi şəhərin, yaxud da yaşayış məskəninin 
yerləşdiyi  yerin  müəyyənləşdirilməsi  zamanı  bir  sıra  məsələlər  nəzərə 

---