25
Şomutəpə tipli abidələrə Gürcüstan ərazisində də təsadüf edilmişdir.
Bu tip yaşayış yerlərindən İmirisqora, Xramis Didiqora, Sosi, Aruxlo,
Qadaçrimeqora, Danqreuliqora və başqa abidələrdə 1965-ci ildə Tibilisi
Dövlət Universiteti və Gürcüstanın Dövlət Tarix Muzeyi tərəfindən
ekspedisiyalar təşkil olunmuşdur. O.M.Caparidze, A.İ.Cavaxişvili və
Gürcüstan EA-nın Tarix İnstitutu, arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu bu
abidələrin bəzilərində - Şulaverisqora, İmirisqora, Xramis Didiqora və
Aruxlo I-də arxeoloji tədqiqat işləri aparmışdır.
Qərbi Azərbaycan ərazisində (İndiki Ermənistan) Ağrı düzənliyində
(Ararat düzənliyi) Texut, Şenqavit, Adablur (Kzyaxblur), Saxkunk, Xatunarx
və başqa oturaq əkinçi tayfalarına məxsus abidələrdə qazıntı işləri 1965-
1968-ci illərdə aparılmışdır.
Dağıstan ərazisində XX əsrin 60-cı illərində (Dağıstanın dağlıq
ərazilərində) Qinçi yaşayış yerində eneolit dövrü Kür-Araz mədəniyyətinə
aid maddi mədəniyyət qalıqları tapılmışdır. Abidədə M.Q.Hacıyev tərəfindən
tədqiqat işləri aparılmışdır. Bu ərazidə Qanşima, Yuxarı Labkomaxi
abidələrində də 1975-ci ildə tədqiqat aparılmışdır.
3. Arxeoloji dövrləşmə və xronologiya
Məlumdur ki, insan tarixi bu və ya digər formasiyanın inkişafı ilə
bağlı olaraq dövrlərə bölünür. Arxeologiya elmində xüsusi dövrləşmə işlənib
hazırlanmışdır. Bu dövrləşmə müvafiq dövrü xarakterizə edən əmək
alətlərinin hazırlandığı materiallara, hazırlanma texnikasına və maddi
istehsalata əsaslanır. Ümumilikdə, bəşər tarixi üç böyük dövrə bölünür: daş,
tunc və dəmir dövrü. Bu mərhələlərin hər biri də öz növbəsində müxtəlif
mədəniyyətlərə və dövrlərə ayrılır. İstənilən arxeoloji dövr tarixi inkişafın
uzunmüddətli bir zaman kəsiyidir. Məs., daş dövrünün əhatə etdiyi təxminən
2,5 mln. il ərzində əmək alətləri, onların hazırlanma üsulları
mükəmməlləşdirilmiş, insanın özü dəyişmiş, bacarıq və təcrübəsi artmışdır.
Məhz bu səbəbdən də, daş dövrü aşağıdakı mərhələlərə bölünür:
1.Paleolit (qədim daş dövrü); 2.Mezolit (orta daş dövrü); 3.Neolit
(yeni daş dövrü).
Daş dövrü ilə tunc dövrü arasında eneolit yaxud «mis-daş» dövrü kimi
tanınan keçid mərhələ olmuşdur. Bu mərhələ əsas etibarilə daşdan olan əmək
alətlərinin istifadəsi, əmək prosesi və mis alətlərin tətbiq olunması ilə
xarakterizə olunur.
Daha sonrakı mərhələ tunc dövrü adlanır. Bu dövrün səciyyəvi əlaməti
misin tərkibinə bir sıra komponentlər əlavə etməklə yeni metal olan tuncun
kəşfidir.
26
Nəhayət, dəmirin kəşfi və intensiv tətbiq olunması ilə (e.ə. təxminən
IX-VI əsrlər) bəşər tarixinin yeni mərhələsi-dəmir dövrü başlanır.
Beləliklə, arxeoloji dövrlər əsas əmək alətlərinin təkamülü və onların
hazırlanma üsuluna əsaslanaraq insan tarixinin başlıca xüsusiyyətlərini
özündə əks etdirir. Lakin insan cəmiyyətinin formalaşması və ictimai
münasibətlər haqqında tam dolğun təsəvvür yaratmır. Arxeoloji dövrləşmənin
işlənib - hazırlanması arxeologiyanın inkişafı ilə birbaşa əlaqədardır. Müasir
arxeoloji dövrləşmənin əsasları XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində
hazırlanmışdır. Arxeologiyanın vəzifəsi təkcə maddi və ictimai həyatın tarixi
proseslərinin araşdırılması ilə məhdudlaşmır, həmçinin tarixi hadisələrin
xronologiyasını da müəyyənləşdirir. Xronologiya arxeologiyanın əsas hissəsi
kimi çıxış edir və tarixi proseslərin gedişini özündə əks etdirir. Arxeologiya
həm nisbi, həm də mütləq dəqiq xronologiyadan faydalanır. Nisbi
xronologiyanın köməyi ilə dövrlərə uyğun arxeoloji materialların yerləşməsi
müəyyən olunur, hadisələrin ardıcıllığı, eyni yaxud müxtəlif dövrlərə aid
olması aşkar olunur. Məs.: konkret bir ərazidəki arxeoloji abidə çərçivəsində
hansı mədəniyyət nümunələrinin daha qədim olması, tikililərin nisbi yaşı və
s.
Bütün bunlarla yanaşı arxeoloqları dəqiq mütləq xronologiya da
maraqlandırır. Konkret tarixlərin müəyyən olunmasında il hesabı tətbiq
olunur.
Arxeoloji əşyalar, komplekslər, ayrı-ayrı mədəniyyət və abidələrin
xronologiyası arxeologiya və təbiət elmləri tərəfindən hazırlanmış müxtəlif
metodlarla müəyyənləşdirilir. Nisbi xronologiyanın öyrənilməsi zamanı
müqayisəli, yaxud tipoloji analiz üsulundan istifadə olunur. Arxeoloqlar
mədəni təbəqələrdən və qəbirlərdən üzə çıxarılmış çoxlu sayda əşya və maddi
komplekslərlə işləyirlər. Bu zaman nisbi xronologiya həmin əşyaların
hazırlandığı material və hazırlanma texnikası, mədəni təbəqədə yerləşmə yeri
əsasında dəqiqləşdirilir. Arxeoloji kompleksdə dəqiq tarixləri məlum olan
əşyalar - sikkələr, qədim yazılar olduğu halda arxeoloq dəqiq xronologiyanı
müəyyən edə bilir.
Daş dövrü yaşayış məskənlərinin araşdırılması zamanı tez-tez geoloji,
paleontoloji, paleobotanik məlumatlar nəzərə alınır. Yerin dərin qatlarından
çıxarılmış heyvan sümükləri və qədim bitkilərin tozlarının nümunələrinə
əsaslanaraq arxeoloji abidənin yaşını öyrənmək olur. Bu zaman həmin bitki
və heyvanların müvcud olduğu geoloji dövr əsas götürülür.
Dəqiq elmlər tərəfindən işlənmiş digər metodlar da eyni üsulla tətbiq
olunmaqdadır. Məs., radiokarbonal dövrləşmə. Bitkilərdə və heyvan
sümüklərində atom çəkisi 14 (C14) olan karbon toplanır. Tarixi yaşı
müəyyən etmək üçün karbonun orqanik maddədə parçalanma dərəcəsini
Dostları ilə paylaş: |