Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

34 
 
kompleks tədqiqi ilə sonradan D.V.Hacıyev, Ə.Q.Cəfərov və digər alimlər də 
məşğul olmuşlar. 
Azıx  mağarası  Azərbaycanın  Qarabağ  ərazisində  yerləşir.  Azıx 
mağarası  Quruçayın  sol  sahilində  olub,  dəniz  səviyyəsindən  900  m 
yüksəklikdədir. Mağaranın qarşısında olan Quruçay dərəsi Alp çəmənliyi ilə 
örtülmüşdür.  Mağaranın  cənub  və  şimal  tərəfləri  dağətəyi  meşələrlə  əhatə 
olunmuşdur.  Hələ  çox  qədim  dövrlərdə,  pliosenin  sonlarında,  pleystosenin 
əvvəllərində Azıx mağarası ərazisində Quruçay dərəsi yolu ilə müxtəlif iqlim 
şəraitində  çoxlu  heyvanat  aləmi  yayılmışdır.  Eyni  zamanda  2  milyon  il 
bundan  əvvəl  Şərqi  Afrikada  yaşamış  Homo  Habilisə  yaş  etibarı  ilə  yaxın 
olan ilk insanlar burada məskən salmışlar. 
Quruçay  dərəsi  istehsal  alətləri  hazırlamaq  üçün  zəngin  xammal 
mənbəyi  olmuşdur.  Burada  kvars,  kvarsit,  çaxmaqdaşı,  bazalt,  xalsedon, 
felzit,  yaşma  və  s.  minerallar  vardır.  Azıx  mağarası  karst  mənşəli  olub, 
əsasən  son  Ağcagil-Abşeron  dövrlərində  əmələ  gəlmişdir.  Mağaranın 
uzunluğu  600  m-dən  çoxdur.  Ümumi  sahəsi  8000  m
2
  yaxındır.  Mağara 
olduqca  hündür  (20-25  m),  salonlardan  və  içərisi  torpaqla  dolmuş  keçid 
yollarından  ibarətdir.  Mağarada  10  arxeoloji  təbəqə  müəyyən  olunmuşdur. 
Çöküntünün  ümumi  qalınlığı  14  metrdir.  Mağaranın  çöküntülərində  qədim 
paleolitin dövrlərini ardıcıl əks etdirə bilən bütün təbəqələr qeydə alınmışdır: 
şellə  qədər  olan  çay  daşı  alətləri  mədəniyyəti,  ilk  aşel,  orta  aşel,  son  aşel  - 
qədim mustye. Mağara abidələri arasında stratiqrafik quruluşda belə ardıcıllıq 
hələ  ki,  dünyanın heç  bir  yerində  qeydə  alınmamışdır.  Azıx  mağarasının  ən 
aşağı  təbəqələrində  (X-VII)  kobud  və  daha  primitiv  daş  alətlər  çaydaşı 
alətləri mədəniyyəti tapılıb öyrənilmişdir. 
Mağaradakı  bu  tapıntılar  700  min  ildən  artıq  yaşı  olan  altıncı 
təbəqədən  aşağıda  qeydə  alınmışdır.  Təbəqədən  çoxlu  çapacaqlar  və  başqa 
alətlər aşkar  olunmuşdur.  Bunlar  əsasən  protoçopper,  protoçoppinq,  kubvari 
alətlər,  kobud  qaşovlar  və  qəlpələrdən  ibarətdir.  Alətlər  eyni  texniki  üsulla 
hazırlanmışdır. Çay daşından hazırlanmış alətlər içərisində 4-5 kq ağırlığında 
nəhəng  çoppervari  alətlər  xüsusilə  diqqəti  cəlb  edir.  Azıxda  öyrənilmiş  çay 
daşı alətləri mədəniyyəti Şərqi Afrikanın Olduvey Mədəniyyəti kompleksi ilə 
yaxınlıq təşkil edir. Eyni zamanda alətlərin hazırlanmasında fərqli cəhətlər də 
vardır  ki,  bu  da  Azıxın  alt  çöküntülərindən  aşkar  olunmuş  əmək  alətlərini 
Quruçay 
mədəniyyəti 
adlandırmaq 
imkanı 
vermişdir. 
Quruçay 
mədəniyyətinin  yaşı  Xəzər  dənizinin  Abşeron  səviyyəsi  ilə  bağlanılır.  Bu 
nöqteyi-nəzərdən Quruçay mədəniyyətinin yaşı 1 milyon 200 min ildən daha 
qədimlərədək aid edilə bilərdi. 
Azıx  mağarasında  çay  daşı  alətləri  -  Quruçay  mədəniyyəti  dövrü, 
özünün uzunmüddətli inkişafından sonra qədim aşel ilə əvəz olunmuşdur. 

---

35 
 
Arxeoloji  qazıntılar  zamanı  buradan  külli  miqdarda  daş  məmulatı  ilə 
yanaşı  müxtəlif  heyvan  sümükləri  də  aşkar  olunmuşdur.  Daş  alətlər  əsasən 
kobud və formaca primitiv əmək alətlərindən ibarətdir. Bunlardan çopperləri, 
çoppinqləri, baltavariləri və ibtidai formalı kobud əl çapacaqlarını göstərmək 
olar. Buradan həmçinin külli miqdarda fauna qalıqları da aşkar olunmuşdur. 
Ümumilikdə  bu  kompleksin  qədim  aşel  dövrü  abidələri  arasında 
oxşarı  yoxdur.  Arxeoloji  materiallar  özündən  aşağıdakı  təbəqələrdəki  çay 
daşı alətləri mədəniyyətinə və özündən yuxarıdakı (V təbəqə) orta aşel dövrü 
alətlərinə  yaxındır.  Quruçay  mədəniyyəti  çaydaşı  alətləri  mədəniyyətləri  ilə 
aşel arasında keçid dövrünü təşkil edir. 
Mağaranın  VI  təbəqəsində  ocaq  yeri  qeydə  alınmışdır.  Ocaq  cənub 
hissəsində,  qaya  divarının  yanında  salınmışdır.  Bu  da  mindel  buzlaq 
dövrünün əvvəllərinə aid olmaqla ən qədim ocaq sayılır. Azığın VI təbəqəsi 
tədqiqatçılar tərəfindən mindel buzlağı dövrünə aid edilir. 
Altıncı təbəqə qədim aşel dövrü mədəniyyəti orta aşel mədəniyyətinə 
məxsus (mindel-riss) beşinci təbəqə ilə əvəz olunmuşdur. Arxeoloji qazıntılar 
vasitəsi ilə beşinci təbəqədən tapılmış daş alətlərin əsasını çopperlər və kobud 
hazırlanmış itiuclu alətlər təşkil edir. 
1968-ci ildə aşel təbəqəsindən (V), azıxantrop adlandırdığımız qədim 
adamın  alt  çənəsinin  qırılmış  hissəsi  tapılmışdır.  Çənənin  quruluşundakı 
spesifik  cəhətlərə  əsasən,  bu  tapıntı  bir  tərəfdən  pitekantroplara,  xüsusilə 
mauer  adamı  çənəsinə  yaxınlıq  təşkil  etməklə  yanaşı,  digər  tərəfdən  də  bir 
çox  proqressiv  cəhətlərinə  görə  Fransadakı  Araqonun  aşel  təbəqələrindən 
aşkar olunmuş preneandertallara daha yaxındır. 
Azıxantropun  qalığı  alt  çənənin  sağ  tərəfindən  ibarət  olub,  ağıl  dişi 
bütöv, ikinci azu dişi qırılmış, üçüncü azu dişinin kötük hissəsi qalmışdır. 
Aparılan  arxeoloji  və  paleontropoloji  tədqiqatlar  azıxantropların 
ovladıqları  heyvanların  əksəriyyətinin  mağara  ayıları  və  maral  növlərindən 
ibarət olduğunu göstərmişdir. 
Məhz  bu  dövrdə  ovçuluğun  inkişafı  nəticəsində,  ibtidai  insanlar 
torpaqda  qazma  üsulu  ilə  süni  ocaqlar  qurmağa  başlamış,  onların  ətrafına 
qalın  ocaq  külü  ilə  sədd  çəkmişlər.  Kül  qurşağının  arxasını  isə  sal  daşlarla 
bərkitmişlər.  Təsadüfi  deyil  ki,  orta  aşel  təbəqəsində  üç  ocaq  yeri  qeydə 
alınmışdır. Ocaqlardan biri 10 m
2
 sahəni əhatə edir. 
Qeyd  olunanlarla  yanaşı,  ocaqla  eyni  sahədə,  qaya  divarları  arasında 
xəlvəti  yerin  olması  da  təsadüfi  deyildir.  Həmin  yerdə  mağara  ayılarının 
kəllələri  gizlədilmişdi.  Onların içərisində  yalnız  bir  kəllə  daha  böyük  maraq 
doğurur. Kəllənin üzəri bir-birinə paralel 8 maili xətlə cızılmışdır. 
Ayı  kəllələrinin  gizlədilməsi  Gürcüstan  (Cənubi  Osetiyada)  Kudaro 
mağarasının  aşel  təbəqəsində  və  Cənubi  Fransada  Lazare  mağara 
düşərgəsində qeydə alınmışdır. 

---