Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

38 
 
Daş dövrünə aid daha bir maraqlı abidə Lerik rayonu ərazisində aşkar 
olunmuşdur.  Bu  1985-ci  ildə  Ə.Cəfərov  tərəfindən  aşkarlanmış  Buzeyir 
mağarasıdır. Aşkar olunmuş 6 mədəni təbəqədən IV və VI Mustye dövrünə 
aid  edilir.  Kəlbəcər  rayonu  ərazisindəki  Zar  mağaraları  da  həmin  dövrlə 
əlaqələndirilir. 
Zəngin  paleolit  tapıntıları  (bu,  əsasən  nəsli  kəsilmiş  heyvan 
sümüklərindən ibarət olan qəbirstanlıq şəklindədir) Binəqədi kəndində, Bakı 
yaxınlığında 1938-ci ildə aşkar olunmuşdur. Sümüklər 1 m qalınlığında neft 
hopmuş  təbəqədən  çıxarılmışdır.  Bu  ərazidə  mağara  pələnginin,  canavar, 
tülkü,  mağara  öküzü,  kərgədan  və  maral  sümükləri  müəyyən  olunmuşdur. 
Binəqədidən  həmçinin  bitki  qalıqları  da  aşkarlanmışdı  -  üzüm,  nar,  fındıq, 
armud  və  s.  ağacların  budaqları.  Binəqədi  tapıntılarının  tarixi  40  min  il 
əvvələ aid edilir. 
Beləliklə,  məlum  olur  ki,  Azərbaycan  ərazisində  insanlar  hələ  alt 
paleolit dövründən məskunlaşmışlar. 
1924-cü  ildə  Krımın  Kik-Koba  mağarasında  yaşlı  adamın  və  uşağın 
sümük  qalıqları  tapılmışdır.  1953-cü  ildə  Krımın  Staroselye  düşərgəsində 
uşaq skeleti aşkar edilmişdir. Mustye dövrünə aid maraqlı tapıntı 1938-ci ildə 
Özbəkistanın  Teşik-Taş  mağarasında  qeydə  alınmışdır.  Bu neandertal  oğlan 
uşağının  sümük  qalıqları  idi.  Aparılan  arxeoloji  tədqiqatlar  nəticəsində 
Gürcüstanın  Sakariya,  Gurçula,  Kudaro,  Şimali  Qafqazın  Barakayevsk  və 
digər  Mustye  düşərgələrində  də  neandertal  tipli  insanlara  məxsus  sümük 
qalıqları tapılmışdır. 
 
2. Gürcüstanın və Şimali Qafqazın daş dövrü 
arxeoloji abidələri 
 
Qafqazda  daş  dövrü  abidələrinin  izlərinin  axtarışlarına  Tbilisi 
ərazisində  keçirilmiş  V  Arxeoloji  Qurultayın  tədqiqat  işlərinə  hazırlıq 
mərhələsində,  1881-ci  ildə  başlanmışdır.  Lakin  Qafqazın  paleolit  dövrünün 
araşdırılmasının  ilk  addımı  kimi  1898-ci  ildə  fransız  alimi  Cozef  de  Bay 
tərəfindən  Şimali  Qafqazda-Krasnodar  yaxınlığında  İl  adlı  Mustye 
düşərgəsinin aşkar edilməsi qəbul olunur. Paleolit dövrü abidələrinin Cənubi 
Qafqazda açılması isə bir qədər sonra, fransız  alimi Jak de Morqanın Qərbi 
Azərbaycan  ərazisinə  səfəri  ilə  əlaqələndirilir.  Ümumiyyətlə,  Qafqazın 
paleolit  dövrü  abidələrini  araşdıran  arxeoloqların  işini  dörd  əsas  mərhələyə 
bölmək olar: 
I mərhələ XIX əsrin sonlarından 1934-cü ilə qədərki dövrü əhatə edir 
və daha öncə aşkar olunmuş abidələrin tədqiqatı ilə xarakterizə olunur. 1925-
ci ildə S.Zamyatn II düşərgəsində araşdırma işlərinə yenidən başlayır. 

---

39 
 
II  mərhələ  1934-1941-ci  illəri  əhatə  edir.  Bu  zaman  sovet 
qafqazşünaslıq elminin təməli qoyulmaqda idi. Planlı axtarış işləri Qafqazın 
Qara  dəniz  ətrafını  əhatə  edirdi  və  bir  sıra  paleolit  abidələri  məhz  bu 
mərhələdə aşkar edilmişdir. Məs., Soçi-Abxaz Qara dəniz ətrafı bölgəsində - 
Yaştux, Qvard, Mustye dövrü abidələrindən-Oçamçire, Eşeri, Kelasuri və s. 
S.N.Zamyatnin  tədqiqatlarının  əsas  nailiyyətlərindən  olan  Aşel  və 
Mustye  dövrünə  aid  iki  abidə  Qərbi  Azərbaycanda  (indiki  Ermənistanda) 
tədqiq olunmuşdur. 
III  mərhələ  1945-1955-ci  illəri  əhatə  edir.  Bu  mərhələni 
səciyyələndirən ən əhəmiyyətli yenilik erkən paleolit abidələrinin və tədqiqat 
zamanı  qarşıya  çıxan  problemlərin həllinə  Milli  Qafqaz  elmi  mərkəzlərində 
yetişmiş arxeoloq-alimlərin də cəlb olunması idi. III mərhələdə əldə olunmuş 
böyük uğur - Qərbi Azərbaycan və cənubi Osetiya ərazisində Aşel və Mustye 
mədəniyyətinə  aid  edilən  abidələrin  yerləşdiyi  iki  böyük  rayonun  aşkar 
edilməsi hesab olunur. 
IV  mərhələ  1955-ci  ildən  başlayaraq  günümüzə  qədər  davam 
etməkdədir. Tədqiqatlar zamanı Aşel mədəniyyətini özündə təcəssüm etdirən 
çoxtəbəqəli mağara-məskən aşkar edilmişdir. Bunlar  - Kudaro I, Kudaro III 
və Cənubi Osetiya bölgəsində yerləşən Tsona abidəsidir. 
Hazırda  alt  paleolit  demək  olar  ki,  Qafqazın  bütün  bölgələrində 
müəyyən olunmuşdur. 
Cənubi Qafqazın ən mühüm abidələrindən olan Satani-dar, Yerevan I, 
Lusakert  I,  II  Azərbaycanın  qərb  bölgəsində  -  İrəvan  ərazisində  yerləşir. 
Abidədən  əldə  olunan  Mustye  dövrünə  aid  əmək  alətləri  Azıx,  Tağlar 
mağara-düşərgələrindən  əldə  olunan  müxtəlif  inkişaf  dövrlərinin  əmək 
alətləri ilə yaxın analogiya təşkil edir. Bu da yəqin ki, təsadüfi olmayıb Azıx 
mağarasının  ilk  sakinlərinin  tədricən  mağaranı  tərk  edərək  yüksək  yerlərdə 
məskunlaşması ilə əlaqədar olmuşdur. 
Satani-dar  (Qərbi  Azərbaycan  -  Şeytan  dərəsi).  İndiki  Ermənistanın 
cənub-qərbində Araqaç dağının aşağı ətəklərində yerləşən bu abidədən keçən 
yüzilliklərdə  xeyli  miqdarda  çaxmaqdaşı  və  bazaltdan  hazırlanmış  əmək 
alətləri  aşkar  edilmişdi.  Onların  içərisindən  1950-ci  ildə  M.Z.Paniçkina  və 
1954-cü ildə D.A.Sardaryan arxaik  - şel dövrünə aid əmək alətlərini scçərək 
xüsusi bir qrupa aid etmişlər. Şell dövrü əmək alətlərinin çox primitiv üsulla 
kobud  şəkildə  hazırlanması,  məhdud  funksiyaları  daşımaları  baxımından 
Satani-dar abidəsi üçün elmdə bu günə qədər aktuallığını saxlayır. 
Qərbi  Gürcüstanın  mağara  tipli  düşərgələrinə  Kutaisi  yaxınlığındakı 
məşhur mağara aiddir. İlk dəfə bu mağara tipli düşərgə 1914-cü ildə Şmidt və 
L.Kozlovski  tərəfindən  öyrənilmişdir.  1926-28-ci  illərdə  gürcü  alimi 
Q.K.Nioradze  Çxerimel  çayı  sahilində  yerləşən  Devis-Xvrali  mağarasını 
aşkar etmişdir. Bu dövrün abidələr qrupuna Mqvimevi-talvar tipli qayalıqlar 

---