Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

46 
 
genişboğazlı idi. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, toxunma səbətlərin üzərinə 
əl  ilə  çəkilən  palçığı  ocaqda  bişirməklə,  iri  həcmli  müxtəlif  qablar 
hazırlanırdı.  Sonralar  gil  qablar  hazırlayarkən  əl  çarxlarından  istifadə 
olunmağa  başlanıldı.  Bu  qablar  insanlara  ərzaq  və  su  ehtiyatı  saxlamaq 
imkanı  verirdi.  Qablar  ornamentlərlə  bəzədilirdi.  Ornamentlər  əsasən 
çökəklər və qırıq-qırıq xətlər şəklində olurdu. III əsas nailiyyət parçanın əldə 
olunmasının  -  toxuculuğun  öyrənilməsi  oldu.  Bunun  üçün  xammal 
bitkilərdən  və  yundan  alınırdı.  Neolit  dövrü  abidələrindən  toxuculuğun 
inkişafını  sübut  edən  çoxlu  sayda  toxuculuq  aləti  qalıqları-mərkəzində 
qulpları  olan  gil  və  daş  şəkilli  parçalar  aşkar  olunmuşdur.  Damcılı 
mağarasından  neolit  dövrünə  aid  əmək  alətləri  tapılmışdır.  Neolit  dövrü 
abidələrinə  Naxçıvandakı  Kültəpə,  Fizulidəki  Şomutəpə,  Töyrətəpə  və digər 
ərazilərdə  də  rast  gəlinir.  Bu  abidələrin  arxeoloji  tədqiqinə  XX  əsrin 
ortalarından başlanmışdır. 
1945-ci  ildə  Qərbi  Azərbaycanda  Boqutlu  dağı  yaxınlığında  erkən 
neolit dövrünə aid bir çox tapıntılar olmuşdur. 1946-cı ilə S.N.Zamyatnin və 
M.Z.Paniçkina  tərəfindən  göstərilən  ərazidə  aparılan  kəşfiyyat  işləri 
nəticəsində neolit  dövrünə  aid  uzunsov,  prizma  şəkilli nukleuslar hazırlanan 
böyük emalatxana aşkar edilmişdir. Buradan tapılan bütün əmək alətləri son 
neolit  dövründə  olan  eyni  funksiyalı  alətlərdən  özünün  formasına  görə  çox 
seçilir.  Boqutlu mədəniyyəti  ilə  Qafqazda  əldə  olunan  ayrı-ayrı  tapıntılar,  o 
cümlədən Gəncə ətrafında aşkar olunan cilalanmış daş balta, həmçinin 1903-
cü  ildə  E.Resler  tərəfindən  Şəmkirdə  qazılmış  kurqandan  aşkar  edilən  bəzi 
əşyalar oxşarlıq təşkil edir. 
Hazırda  tədqiqatçılar  neolit  dövrünü  iki  mərhələyə  bölürlər: 
keramikasız  neolit  və  keramikalı  neolit.  Azərbaycanda  neolit  dövrünə  aid 
maddi mədəniyyət nümunələri Damcılı mağarasında, Qobustan abidələrində, 
Naxçıvan Kültəpəsində, Göygöl ərazisində, Qaraköpəktəpə, Yanıqtəpə, Hacı 
Firuz, Şomutəpə, Töyrətəpə və digər abidələrdə də rastlanmışdır. 
Maraqlıdır  ki,  Qafqaz  mədəniyyətləri  arasında  nəzərəçarpan  fərqlər 
hələ  son  paleolit  dövründən  müşahidə  olunurdu.  Görünür,  formalaşdıqdan 
sonra  bu  mədəniyyətlər  müstəqil  şəkildə  inkişaf  etmişdi.  Xüsusi  fərqlər 
Cənubi  və  Şimali  Qafqaz  mədəniyyətlərinin  arasında  müşahidə  olunurdu. 
Onlar  bir-birindən  Vyurum  dövründə  buzla  örtülmüş  Qafqaz  yüksəkliyi  ilə 
ayrılırdı. Qafqazın Qara dəniz sahilində və Şimali Qafqazda əhalinin mədəni 
əlaqələrinin izlərinə rast gəlinir. 
Neolit dövrü qəbir abidəsi. Çoxtəbəqəli Qobustanın Firuz düşərgəsi 
neolit  mədəniyyəti  baxımından  daha  maraqlıdır.  Düşərgənin  neolit  dövrü 
təbəqəsindən  çaxmaq  daşından  hazırlanmış  kiçik  lövhəciklər,  müxtəlif 
formalı  qaşovlar,  gil  qab  nümunələri  aşkar  olunmuşdur.  Lakin  Firuz 
düşərgəsinin  elm  üçün  ən  maraqlı  tapıntısı  2x1  m  ölçüdə  qəbrin  açılması 

---

47 
 
olmuşdur.  Burada  pərakəndə  halda  iki  insan  kəlləsi  və  insana  aid  digər 
sümüklərə  təsadüf  edilmişdir.  Skeletlərin  yanında  boyun  bəzəyi  olan 
muncuqlar  və  heyvan  dişlərindən  asmalar  da  olmuşdur.  Bu  qəbir  hələlik 
Azərbaycan  və  ümumiyyətlə,  Qafqaz  ərazisində  ən  qədim  qəbirdir. 
Tədqiqatçılar onu təxminən Son Mezolit və İlk Neolit dövrünə aid edirlər. 
Neolit  dövrü  tayfalarının  dünyagörüşü  incəsənətdə  də  öz  əksini 
tapmışdır.  Neolit  mədəniyyəti  saxsı  küplər  üzərindəki  ornamentlər,  kiçik 
heykəlciklər,  qayaüstü  rəsmlər  qismində  təcəssüm  edir.  Qədim  tayfalar 
tərəfindən  çay  və  göllərin  qayalıq  sahillərində  bütöv  təsvir  qalereyaları  - 
petroqliflər  yaradılırdı.  Qafqazda  ən  qiymətli  tapıntı  Qobustan  qayaüstü 
rəsmləridir.  Rəsmlərin  çoxu  məhz  neolit  dövründə  həkk  olunmuşdur.  Bu 
rəsmlər əsasən rəqs və ov edən insanların, öküz və at ilxılarının təsvirlərindən 
ibarətdir.  Dövrünə  görə  rəsmin  qayaya  həkk  olunmasının  iki  əsas  üsulu  var 
idi  -  qırmızı  oxra  və  qayanın  üzərinə  cızma  yolu  ilə  həkk  olunma.  Oxra  ilə 
çəkilmiş rəsmlər azlıq təşkil edir, cızma üsulu ilə işlənmiş rəsmlər isə əksinə, 
daha  çoxdur.  Rəsmlər  ibtidai  rəssamlar  tərəfindən  iti  uclu  daşla  cızılaraq 
relyef  formasına  salınırdı.  Əsasən heyvanlar  profildən,  insanlar  isə anfasdan 
təsvir olunurdular. İncəsənətin bu növünün çox böyük mənası vardı, belə ki, 
qayaların  üzərində  təsadüfi  rəsmlər  deyil,  əfsanələr,  o  cümlədən  dünyanın 
yaranışını özündə əks etdirən təsvirlər həkk olunurdu. Əksər hallarda rəsmlər 
süjetli xarakter daşıyırdı. Bunlar ov səhnələri, yaxud heç bir proseslə əlaqəsi 
olmayan  sadə  quş,  heyvan,  bitki  rəsmlərindən  ibarətdir.  Ümumiyyətlə, 
petroqliflər insanların təkcə məişətini deyil, dini həyatını da canlandırırdı. 
Neolit  incəsənətinin  digər  əsas  hissəsini  ornamentlər  təşkil  edir. 
Xəncər  tiyələrini  bəzəyən  sümük  (çarpazşəkilli)  lövhələrdən  ibarət 
ornamental  bəzəklər  məlumdur.  Ornamentlər  əsasən  böyük  uğurla  saxsı 
qablara  həkk  olunurdu  və  bu  qabların  hansı  mədəni  dövrə  aid  olduğunu 
bildirirdi.  Neolit  dövrü  ornamentləri  öz  həkkolunma  üsulları  və  süjeti  ilə 
müxtəlif  idi.  Ornamentasiyanın  bütün  qanunauyğunluqları  gözlənilirdi: 
həndəsi  fiqurların  həkk  edilməsi  zamanı  simmetriya,  ornamental  naxışların 
sıralanması və s. Beləliklə, ornamentlərin əsasını kvadrat, üçbucaq, rombvari 
fiqurlar,  dalğalı  xətlər,  kəndir  və  daraq  izləri  təşkil  edirdi.  Bu  elementləri 
istifadə etməklə neolit insanı mürəkkəb və çox nəfis naxışlar əldə edirdi. Bu 
da onların yüksək bədii zövqündən xəbər verirdi. 
 
 
 

---