Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

53 
 
Bu  abidənin  daş  məmulatları  geniş  ərazini  əhatə  edən  erkən  əkinçi 
məskənləri üçün səciyyəvidir. Əldə olunan metal məmulatlardan ibarət kiçik 
kolleksiya  xüsusi  maraq  doğurur.  Bura  bir neçə  mis əşya  da  daxildir  - arxa 
ucluqları  olan  sırğalar, iki muncuq  və nazik rombvari  əşya.  Saxsı məmulatı 
kobud  işləməli,  az  bişirilmiş  olub  qırmızı  rəngdədir.  Əldə  olunan  bütün 
qablar  yastı  oturacaqlıdırlar  və  nadir  hallarda  qulplara  və  qab  qırıqlarına 
təsadüf  olunur;  əsasən  kasalar,  dərin  piyalələr,  qabarıq  gövdəli,  hündür  dar 
boğaz  kuzələr  çoxluq  təşkil  edirdi.  Onların  üzərində  ornament  yoxdur. 
Abidədə  bir  bütöv  və  20  parça  halında  boyalı  qab  qırığı  mövcuddur. 
Antropomorf  və  zoomorf  heykəlciklərə  rast  gəlinmir,  lakin  bir  neçə  gil, 
funksiyası məlum olmayan məmulat aşkar olunmuşdu. 
Bu  abidənin  ən  aşağı  qatı  Mil-Qarabağ  düzündə  qeydə  alınmışdır. 
Quruçay  və  Köndələnçay  arasındakı  ərazidə  də  həmçinin  bir  neçə  eneolit 
təbəqəsinə  malik  yaşayış  məskənləri  açılmışdır  -  Günəştəpə,  Zərgərtəpə, 
Çadırtəpə.  Eneolit  məskənlərinin  ikinci  qrupu  Muğan  düzündə  yerləşir  - 
Əliköməktəpə,  Üçtəpə,  Mişarçay  I-IV,  Qurudərə  I-IV  və  s.  Erkən  əkinçi 
məskənlərinin üçüncü qrupu Azərbaycanın qərb bölgəsində - Kür çayı sahili, 
Qazax  rayonu  ərazisində  aşkar  olunub  Töyrətəpə,  Şomutəpə,  Babadərviş  və 
Qarğalartəpəsi.  Eneolit  abidələri,  həmçinin  Tovuzçay  və  Şəmkirçay 
hövzələrində də tədqiq olunmuşdur. 
Bu  mədəniyyətlər  özünü  yalnız  məişət  abidələri  şəklində  təcəssüm 
etdirmir.  Bunlar  əsasən  çay  kənarında  təbii  təpələrdə  salınmış  yaşayış 
məskənləridir.  Düzənlik  və  dağətəyi  zonalarda  yerləşən  məskənlərlə  yanaşı 
bir  sıra  erkən  əkinçi  yaşayış  məskənləri  daha  yüksək  yerlərdə  -  təbii  çay 
hövzələrində,  çay  qovşaqlarında  salınmışdı.  Bəzi  abidələrin  nisbi 
xronologiyası radiokarbonal üsulla təyin olunmuşdur. Məs.: 
1.
 
Şomutəpə - e.ə. 5560 ± 70 il 
2.
 
Töyrətəpə - e.ə. 4295± 125 il 
3.
 
Kültəpə - e.ə. 3807 ±90 il 
4.
 
Qarğalartəpəsi - e.ə. 4800 ± 60 il 
Beləliklə,  yuxarıda  sadalanan  tarixlərin  əksəriyyəti  e.ə.  V  minilliyyə, 
biri  -  e.ə.  IV  minilliyin  ortalarına  təsadüf  edir  ki,  bu  da  Cənubi  Qafqazda 
eneolit  dövrünün  inkişafının  e.ə.  V  minillikdə  formalaşması  və  inkişafın 
ikinci mərhələsinin e.ə. IV minilliklə əlaqəli olduğunu göstərir. 
Azərbaycanın  eneolit  dövrü  abidələri  iki  qrupa  bölünür:  I  qrup 
abidələr neolit xüsusiyyətləri daşıyır. Bu tip abidələrə alt təbəqəsi, Şomutəpə, 
Töyrətəpə, Qarğalartəpə, Baba Dərviş daxil olmaqla, Mil Qarabağ və Muğan 
düzlərinin  bir  sıra  yaşayış  məskənləri  aiddir.  II  qrupa  isə  inkişaf  etmiş 
eneolitə  aid  olan  Kiçik  Qafqaz  dağ  silsiləsi  ilə  Kür  çayı  arasındakı  yaşayış 
məskənləri daxildir. 

---

54 
 
Şomutəpə. Dairəvi formaya malik, diametri 100 m olan kiçik təpədir. 
Mədəni  təbəqənin  qalınlığı  orta  hesabla  1  m-dir.  Dairəvi  planlı  evlər 
(diametri  3m  və  daha  artıq)  və  təsərrüfat  tikililəri  (dərinliyi  2m)  əsasən  çiy 
kərpicdən  inşa  edilmişdir.  Otaqlara  giriş  dördbucaqlı  kəsik  formasında 
tikilmişdir.  Sobalar  aşkar  olunmasa  da,  ayrı-ayrı  divarların  kənarında  ocaq 
izlərinə rast gəlinir. Dövrünə görə yaşayış evlərinin damlarında işıq düşməsi 
və tüstünün çıxması məqsədilə dəlik açılırdı. Bəzi evlərin quyuları vardı. Bu 
quyulardan  buğda  saxlamaq  məqsədilə  istifadə  olunurdu.  Ocaq  izlərinə 
həyətlərdə  də  təsadüf  olunmuşdur.  Burada,  həmçinin  dairəvi  planlı  yaşayış 
yerləri  yarımqazmalar  aşkar  olunmuşdur.  Şomutəpədən  3  km  şərqdə 
Töyrətəpə  yerləşir.  Töyrətəpə  diametri  100  m  və  hündürlüyü  6  m  olan 
abidədir.  Yaşayış  evlərinin  və  təsərrüfat  xarakterli  tikililərin  forması,  tikinti 
materialının növü, tikililərin planlaşdırılması Şomutəpədən fərqlidir. Dövrünə 
görə  çaxmaq  daşı  və  (kremendən)  hazırlanan  daş  məmulatları  müxtəlif 
məqsədlərlə istifadə olunurdu kəsici, deşici alətlər, kombinə silahlar və s. Bu 
dövrdə  çay  çınqılı  da  geniş  istifadə  olunan  təbii  materiallardan  idi.  Daşın 
işlənməsi  və  silah  hazırlanması  yaşayış  məskənlərinin  ərazisində  aparılırdı. 
Müəyyən  olunmuşdur  ki,  Şomutəpə  və  Töyrətəpədən  tapılan  əşyaların 
hazırlanmasında  eyni  texnikadan  və  eyni  xammaldan  istifadə  olunmuşdu. 
Əldə  olunan  saxsı  qablar  formaca  sadə  olub,  kobud  işləməyə  malikdirlər. 
Onlar qulpsuz yastı oturacaqlıdırlar. Aşkar olunan ayrı-ayrı saxsı qırıqlarının 
isə  üfüqi  çıxıntı  şəkildə  olan  qulpları  vardı.  Qablar  bitki  tərkibli  (saman) 
gildən  hazırlanıb  və  əksər  hallarda  qırmızı-qəhvəyi,  nadir  hallarda  isə  sarı-
qəhvəyi  rəngdə müşahidə  olunur.  Qabların  üzərini  bəzəyən  ornamentlər  bir, 
yaxud  bir  neçə  sıra  ilə  qabın  üzərinə  şaquli  istiqamətdə  yapışdırılmış  girdə 
göbələkvari  çıxıntılar  şəklindədirlər.  Həmçinin qabların  üzərində  dişli alətlə 
yerinə yetirilmiş özünəməxsus kəsmə ornament nümunələrinə də rast gəlmək 
mümkündür.  Qablar  arasında  cam  formalı  küplər  də  vardır.  Dulusçuluq 
məmulatlarının  kiçik  bir  qrupunu  antropomorf  gil  heykəlciklər  təşkil  edir. 
Onlara 
nadir 
hallarda 
təsadüf 
olunur.  Məsələn,  Çalağantəpədən, 
Leylatəpədən, Qarğalartəpəsindən aşkar olunmuş qadın heykəlcikləri. 
XX  əsrin  80-ci  illərində  Qarabağda  e.ə.  IV  minilliyin  I  yarısına  aid 
Leylatəpə  yaşayış  yeri  I.Nərimanov  tərəfindən  aşkar  olunmuşdur.  Bu 
mədəniyyətə  aid  yaşayış  yerləri  və  qəbir  abidələri  Çinartəpə,  Şomutəpə, 
Abdal  Əziztəpə,  Böyük  Kəsik,  Poylu,  Soyuq  bulaq,  Ağılı  dərə  və  s. 
öyrənilmişdir.  Bu  abidələrdən  bir  qrupu  2004-2005-ci  illərdə  BTC  neft 
kəmərinin tikintisi zamanı aşkar olunmuşdur. 
Qərbi  Azərbaycanda  -  Texut  yaşayış  məskəni,  Üçmüədzin 
şəhərindən  3  km  cənubda  yerləşir.  2,5 hektar  sahəyə  malik  oval  formalı  bu 
təpədəki  mədəni  təbəqənin  qalınlığı  1,6  m-dir.  Abidədən  diametri  2,6-3  m 
olan  girdə  formalı  kərpic  tikililərin  qalıqları  tapılmışdır.  Tikililərin  gil 

---