Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

70 
 
qazandırır. Siklop tikililərində mədəni təbəqənin olması faktı da bu fikrə əsas 
verir. 
Qafqazın  Avropa  və  Asiyanın  kəsişməsində  yerləşməsi,  qədim 
sivilizasiya  mərkəzlərinə  yaxın  mövqeyi,  təbii  və  mineral  sərvətlərlə 
zənginliyi  ərazidə  məskunlaşmış  yerli  tayfalara  tunc  dövrü  mədəniyyətinin 
formalaşması və inkişafı prosesində əhəmiyyətli rol oynamaq imkanını təmin 
etmişdir. Tunc dövrünə aid Şimali və Mərkəzi Qafqazda, o cümlədən Cənubi 
Qafqazda bir neçə mədəniyyət mövcud idi. Xronoloji nöqteyi-nəzərdən onları 
iki  böyük  mərhələyə  ayırmaq  olar:  erkən  və  son  tunc  dövrü.  Qafqaz 
mədəniyyətlərinin bəzi ümumi cəhətləri maddi mədəniyyət nümunələrində və 
iqtisadi  sahələrdə  daha  çox  izlənilir:  heyvandarlıq  və  əkinçiliyin  inkişafı, 
boyalı  dulusçuluq  məmulatlarının  geniş  yayılması,  nəhəng  qaya 
parçalarından  siklopik tikililərin inşası  və  s. mədəniyyətlər  arasında ümumi 
cəhətlərin mövcudluğu  Qafqaz  əhalisinin  Ön  Asiya  sakinləri ilə əlaqələrinin 
qurulmasına təkan vermişdir. Bu səbəbdən də qədim Şərqin texnika və silah 
sahəsindəki  nailiyyətləri  eyni  uğurla  Qafqazda  da  geniş  tətbiq  olunurdu: 
məsələn,  qədim  Aşşur  qılınc  forması,  Ön  Asiya  baltaları  və  Qədim  Şərqin 
sekir - əyri uclu xəncərləri. 
Maykop  adı  ilə  tanınan,  e.ə.  III  minilliyin  ortaları  və  II  minilliyin 
yarısına  aid  edilən  Şimali  Qafqaz  mədəniyyəti  ümumi  Qafqaz 
mədəniyyətlərinin  daha  erkəni  hesab  olunur.  Bu  mədəniyyətin  məşhur 
abidəsi  XIX  əsrin  sonlarında  Beloy  çayı  sahilində  aşkar  olunmuş  Maykop 
kurqanıdır.  10  m  hündürlüyündə  torpaqla  örtülmüş  kurqanın  böyük  qəbir 
kamerası  arakəsmələrlə  üç  hissəyə  bölünmüşdür.  Əsas  qəbir  cənub  hissədə 
yerləşmişdir.  Buradan  kişi  skeleti  və  çoxlu  əşyalar  tapılmışdır:  skeletin  baş 
hissəsini  qızıl  diadema  və digər  qiymətli  bəzək  əşyaları  bəzəyir.  Mərhumun 
üzərində  gümüş  asılqanlara  bərkidilmiş,  üstündə  gümüş  və  qızıldan  tökmə 
öküz fiqurları olan parça da bu dövrdə üst geyiminin olmasına sübutdur. Üst 
geyimə,  həmçinin  şir  formasında  olan  qizil  (piləklər)  tikilmişdi.  Kamerada 
qızıl  və  gümüş  qablar,  mis  xəncərlər,  maili  formalı  baltalar  da  aşkar 
olunmuşdur.  Qəbir  kamerasının  digər  bölmələrində  yanında  təsərrüfat 
ləvazimatları  ilə  birgə  qadınlar  da  dəfn  olunmuşdur.  Görünür  ki,  Maykop 
kurqanında icmanın nəsil başçısı dəfn olunmuşdur. 
Əşyalar içərisində gümüş dolçalar arasında nəfis təsvirlərlə bəzədilmiş 
iki  qab  xüsusi  maraq  doğurur.  Onların  üzərində  Qafqaz  meşələri  və  dağ 
zirvəsində  dayanmış  ayıları  xatırladan  bir-birinin  ardınca  iki  heyvan  təsvir 
olunmuşdur.  Bu  erkən  mədəniyyətin  nümunələrinə  Dağlıq  Qarabağdan 
tapılmış  kurqanlarda  da  rast  gəlinir.  Maykop  mədəniyyətinə  gümüş 
qablardan,  gümüş  öküz  və  şir  fiqurlarından,  qızıl  şir  başından,  qızıl 
üzüklərdən  və  digər  əşyalardan  ibarət  qədim  Mışak  dəfinəsinin  parçaları 
aiddir.  Qafqazın  qərb  hissəsi  üçün  daş  qəbir  növü  olan  -  dolmenlər 

---

71 
 
səciyyəvidir.  Nalçik  kurqanlarındakı  daş  lövhələrdən  ibarət  qəbirlər  də 
unikaldır.  Maykop  mədəniyyətinin  yayılma  arealı  Şimal-Qərbi  Qafqaz, 
Kabardino-Pyatiqorye,  Çeçenistan  və  İnquşetiyanı  əhatə  edir.  Bu 
mədəniyyətin  mərkəzi  isə  Şimali  Qafqazın  mərkəzi  və  qərb  rayonları  hesab 
olunur.  Müasir  dövrümüzdə  Maykop  mədəniyyətinə  aid  onlarla  yaşayış 
məskəni  məlumdur  -  onların  sırasında  Meşoko,  Kislovodskda  Xacox, 
Nalçikdə  aşkar  olunmuş  abidələri  misal  göstərmək  olar.  Yaşayış 
məskənlərinin əksəriyyəti adətən yüksək, əlçatmaz yerlərdə yerləşir. Bir çox 
məskənlər  istehkamlarla  möhkəmləndirilmişdir.  Tikililər  yaşayış  məskəni 
ərazisində  dairəvi  formada,  üzəri  gillə  suvanmış  (karkas)  şəklində  inşa 
edilmişdir. Abidələrdən, həmçinin azuqə saxlamaq məqsədilə istifadə olunan 
çuxurlar və quyular da aşkar olunmuşdur. Əmək alətləri daş dənüyütmə aləti, 
daş baltalar, toppuzlar, sümükdən hazırlanmış qarmaqlar, gildən hazırlanmış 
toxuculuq aləti və s. qismində təsadüf edilir. Silahlardan - ox ucluqları, bəzək 
əşyalarından  isə  -  daş  qolbağlar  və  boyunbağılar  aşkar  olunmuşdur.  Bu 
yaşayış  məskənlərində  metal  məmulatlara  az  təsadüf  olunur.  Bunlar  tunc 
qolbağlar, asılqanlar və s.-dən ibarətdir. 
Erkən  tunc  dövründə,  demək  olar  ki,  bütün  Cənubi  Qafqazı,  o 
cümlədən  İranın  şimal-şərq  hissəsini  və  Şərqi  Anadolunu  Kür-Araz 
mədəniyyəti  abidələri  əhatə  edirdi.  Şimal  və  şimal-şərqdə  bu  mədəniyyətin 
sərhədləri  Dağıstan,  Çcçenistan,  İnquşetiya  və  Şimali  Osetiyanın  bəzi 
ərazilərinə  qədər  uzanırdı.  Bu  ərazilər  Kür-Araz  mədəniyyəti  yaşayış 
məskənləri 
əsasında  öyrənilmişdi.  Daha  sıx  məskunlaşma  Qərbi 
Azərbaycanda  Ağrı  dağətəyi  düzənliyi,  Gürcüstanda  Kartli  düzənliyi, 
Azərbaycanda  Kür  hövzəsi,  Dağıstanda  Xəzəryanı  ərazilərdə  müşahidə 
olunurdu.  Bu  mədəniyyətin  məşhur  abidələri  Naxçıvandakı  I  Kültəpənin  II 
təbəqəsi  və  Mingəçevir  kompleksi  sayılır.  Kür-Araz  mədəniyyətinə  aid 
yaşayış  məskənləri  çayların  ətrafında,  təbii  yolla  möhkəmləndirilmiş 
təpələrdə,  əkinçilik  və  maldarlıq  üçün  əlverişli  olan  ərazilərdə  salınırdı. 
Eneolit dövründə olduğu kimi, bu dövrdə də daş özüllü dairəvi evlər də geniş 
yayılmışdı. Bununla yanaşı, düzbucaqlı daş evlər (Karaz, İmiranis-qora), 60 
kvadrat metr sahəyə malik gil və çiy kərpicdən olan oval və düzbucaq formalı 
evlər də məlumdur. Evlərin mərkəzində diametri 1m-ə bərabər olan gil ocaq 
yerləri  qurulmuşdu.  Bu  tip  ocaq  yerləri  Kür-Araz  mədəniyyətinin  əsas 
atributu sayılır və onlara başqa heç bir yerdə rast gəlinmir. 
Bəzi  yerlərdə  böyük  təsərrüfat  quyuları  aşkar  olunmuşdur.  Maldarlıq 
və  əkinçilik  eneolitlə  müqayisədə  daha  yüksək  inkişaf  mərhələsində  idi. 
Çoxlu  miqdarda  dənli  bitki  qalıqları  və  buğda  üyütmək  məqsədilə  istifadə 
olunan dən daşları tapılmışdır. 

---