Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

72 
 
E.ə.  III  minillikdən  etibarən  mal-qara  sürüləri  mövsümlə  əlaqəli 
düzənlikdən  dağa  çıxarılırdı  ki,  bu  da  dağlıq  ərazilərin  yaxşı 
mənimsənilməsinə gətirib çıxarırdı. 
Qafqazda tuncişləmə də geniş vüsət almışdı. Məhz bu dövrdə Qafqaz, 
xüsusilə də Cənubi Qafqaz, metal istehsalının nəhəng mərkəzlərindən birinə 
çevrilmişdi. Yerli tayfalar dulusçuluğun təkmilləşməsində də nailiyyətlər əldə 
etmişdilər.  Dulus  məmulatları  daha  keyfiyyətli  olub  müxtəlif  formalarda 
hazırlanırdı.  Məs.,  dar  boğazlı  alçaq  küplər,  qulplu  saxsı  qablar,  piyalələr, 
kasalar və s. Saxsı məmulatı qara rəngdə olub nəfis ornamentli tərtibata malik 
idi.  Spiralşəkilli,  relyefli,  konsentrik,  dairəvi,  rombvari  təsvirlər,  sxematik 
həkk  olunmuş  quş  və  heyvan  rəsmləri  dövrün  geniş  yayılmış  ornament 
motivlərindən hesab oluna bilər. 
Cənubi  Qafqazın  bütün  rayonlarında  Kür-Araz  mədəniyyətinə  aid 
qəbir  abidə  kompleksləri  açılmışdır.  Qəbir  abidələri  və  dəfnetmə  üsulları 
müxtəlifdir:  kurqanlar,  dairəvi-oval  formalı  yeraltı  qəbirlər,  daş  qutular, 
bükülmüş və böyrü üstə uzadılmış yaxud dizüstə oturdulmuş vəziyyətdə dəfn 
etmə, ölü yandırma (kremasiya) və s. 
Kür-Araz mədəniyyəti e.ə. IV-III minillikdən eramızın III əsrinə qədər 
mövcud  olmuşdur.  E.ə.  II  minillikdə  Qafqazın  bəzi  bölgələrində 
özünəməxsus  xüsusiyyətlərə  malik  bir  neçə  arxeoloji  mədəniyyətlər 
yaranmışdır. Şimali Qafqazın Kubandan Qroznıya qədər olan ərazisini Şimali 
Qafqaz  mədəniyyəti  əhatə  edirdi.  Ondan  qərbə,  Qara  Dəniz  sahilləri  boyu 
Kuban ərazisində Kuban  ətrafı  mədəniyyət yayılmışdı. Qafqazın Dərbəndə 
qədər 
olan  şərq  hissəsində  Qayakənd-Xoraçay  mədəniyyətinin 
nümayəndələri  olan  tayfalar  məskən  salmışdılar.  Mərkəzi  Qafqaz  isə  daha 
mürəkkəb  təsvirə  malik  idi.  Mərkəzi  Qafqazda  -  Kuban  mədəniyyəti,  Kür 
ətrafında  Samtavr-Kartli  daxili  mədəniyyəti,  ondan  şərqə  Alazan  və  İori 
ərazisində  Şərqi  Qafqaz,  cənubda  Trialeti  mədəniyyəti,  Gürcüstanın  qərb 
bölgəsi və Qara dəniz sahillərində Qaqradan Batuma qədər olan ərazidə tunc 
dövrü Kolxida mədəniyyəti mövcud olmuşdu. Şimali Qafqaz mədəniyyətinə 
aid  qəbirlərdə  ölülər  bükülü,  daha  sonrakı  dövrlərdə  isə  çuxurlarda  düzünə 
uzadılmış  şəkildə  dəfn  olunmuş,  üzəriləri  daş  lövhələrlə  örtülmüşdür. 
Arxeoloji  materiallara  əsaslanaraq  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  bu 
mədəniyyət  əkinçi  və maldar tayfaların mədəniyyəti  olmuşdur. Təsərrüfatda 
əsasən  metalişləmə  və  metallurgiya  başlıca  rol  oynayırdı.  Şimali  Qafqaz 
mədəniyyəti  ondan  daha  əvvəl  mövcud  olmuş  Maykop  mədəniyyətinin 
əsasında  meydana  gəlmiş  və  öz  inkişafında  üç  mərhələ  keçmişdir:  e.ə.  II 
minilliyin əvvəlləri - XVII əsr - mədəniyyətin formalaşma dövrü; e.ə. XVII-
XV  əsrlər  çiçəklənmə mərhələsi;  XV-X əsrin  sonlarına  qədər  -  tənəzzül.  Bu 
dövr şimal tayfalarının intensiv hücumları ilə də səciyyələnir. 

---

73 
 
Mərkəzi  Qafqaz  mədəniyyətinə  e.ə.  XVI-XIII  əsrə  və  daha  sonrakı 
e.ə.  XII  əsrə  aid  abidələr  daxil  edilir.  Mədəniyyətin  xarakterik  abidələri 
qəbirlər və çox sayda yaşayış məskənləri hesab olunur. 
Əgər erkən tunc dövründə metal əmək alətləri və silahlar azlıq təşkil 
edirdisə,  son  tunc  dövrünə  aid  Mərkəzi  Qafqaz  mədəniyyətində,  əksinə, 
onların sayı çoxdur. E.ə. XVI-XIII əsrlərdə özünəməxsus baltalar, xəncərlər, 
daş düymələr, tunc boyunbağılar, öküz və qoyun başı formalı alın bəzəkləri, 
diademalar, spiralşəkilli saç sancaqları və s. geniş yayılmışdır. 
Şimali  Qafqaz  mədəniyyətinin  sonrakı mərhələsi  Koban mədəniyyəti 
kimi tanınır. Koban mədəniyyəti tunc dövrünün sonu, erkən dəmir dövrünün 
əvvəlinə  aid  edilir.  Bu  mədəniyyət  öz  adını  Yuxarı  Koban  kəndində  tədqiq 
olunmuş  qəbir  abidəsindən  almışdır.  E.ə.  XII-X  əsrlərə  aid  olan  bu 
mədəniyyətin  qəbir  abidələrindən  çoxlu  sayda  tunc  və  saxsı  qablar  əldə 
olunmuşdur. Əşyalar arasında qulplu küplər, həndəsi ornamentlə bəzədilmiş 
zoomorf  qulplu  tunc  piyalələr  və  kasalara  təsadüf  olunur.  Yaşayış 
məskənindən tapılmış at  əsləhəsi, boyunduruq və s. kimi atçılığa aid əşyalar 
tapılmışdır. Bu da son tunc dövründə atdan minik vasitəsi kimi geniş istifadə 
olunmasını sübut edir. Əldə olunan bəzəklər də çoxsaylı və müxtəlifdir: tunc 
fibula  -  insan  fiqurları,  ceyran,  maral,  at  və  qaban  fiqurları  ilə  bəzədilmiş 
boyunbağılar, sancaqlar və s. 
Tuncun işlənməsi yüksək səviyyəyə çatmışdı. Koban tuncu öz yüksək 
texniki  keyfiyyətləri  və  tərkibindəki  mərgümüşün  yüksək  səviyyəsi  ilə 
fərqlənirdi.  Qədim  ustalar  bərk  və  mum  tökmə  modellərin  hazırlanma 
üsulunu bilir, tökmə, döymə, inkrustirasiya üsullarını tətbiq edirdilər. Koban 
mədəniyyətini  bizə  miras qoymuş  əhali  oturaq  maldarlıqla və  çay  vadisində 
əkinçiliklə məşğul olurdu. 
E.ə.  II  minillikdə  tunc  dövrünün  özünəməxsus  parlaq  mədəniyyəti 
Mərkəzi  və  Cənubi  Qafqazda  meydana  gəlmişdi.  Onun  ən  önəmli  abidələri 
Gürcüstan  ərazisindəki  Trialeti  vadisində  yerləşir.  Əhəmiyyətli  abidələrin 
yerinə  uyğun  olaraq  o,  Trialeti  mədəniyyəti  adlandırılır.  Qəbir  abidəsinin 
əksəriyyətini  sadə  inventarlı  toplu  qəbirlər  təşkil  edir.  Buradakı  ölülər  gil 
meydançaların  üzərində  dəfn  edib,  üzərində  ağır  daşlardan  kurqanlar 
ucaldılmışdır.  Kurqanların  bəzilərində  8  m  dərinliyi  və  sahəsi  8x14  m  olan 
qəbir  kameraları  vardır.  Kameranın  döşəməsi  qamışla  döşənib,  divarlarına 
daş  piltələr  quraşdırılmışdı.  Kameraya  aparan  yolda  xüsusi  dəhlizlər  inşa 
edilirdi  ki,  bu  dəhlizlə  meyidi  daşıyan  araba  və  onunla  birlikdə  dəfndə 
istifadə  olunacaq  əşyalar  aparılırdı.  Dəfn mərasimləri təntənəli  surətdə  qeyd 
olunurdu.  Kurqanların  birindən  tamamilə  ağacdan  hazırlanmış  dörd  təkərli 
araba aşkar olunmuşdu. Dövrünə görə kameraya ölü ilə bərabər öldürülmüş 
heyvanlar (öküz, donuz), metal əşyalar, tunc silah, mis qazan, gümüş və qızıl 
bəzək  əşyaları  da  qoyurdular.  Həmçinin  abidədən  əldə  olunan  qiymətli 

---