Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli
Yüklə 2,71 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Eneolitin sonu - tunc dövründə Qafqazdakı etnomədəni proseslər
74 daşlarla bəzədilmiş fiqurlu kubok tipli qablar da maraqlıdır. Kuboklar bütöv gümüş parçasından yonulmuş və üzərində iki haşiyə ilə bəzədilmiş müxtəlif təsvirlər həkk olunmuşdur. Birinci üst haşiyə zolağında əllərində fincan tutmuş, uzun əba geyinmiş (xiton) və iki canavar quyruqlu məxluqun bir- birinin ardınca getməsi ayini təsvir olunmuşdur. Ayin icraçıları ağaca doğru yönəlmişlər. Ağacın altında qurbangah qarşısında qurulmuş taxtda eyni görünüşlü antrozoomorf məxluq əyləşmişlər. Təsvirin aşağı haşiyə zolağında bir-birini təkrarlayan iki ceyran təsviri də vardır. Bu mədəniyyətə aid gümüş düymələrin qızılı başlıqları, iri qızıl muncuqlar, boyunbağılar, heyvanların qızıldan tökmə fiqurları nəfis tərtibata malikdirlər. Kurqanda ehtimal ki, varlı şəxs dəfn olunmuşdur. Ümumilikdə, bu mədəniyyət tuncdan hazırlanmış əyri uclu xəncərlər, üçkünc başlıqlı nizələrlə səciyyələnir. Dövrə aid silahların hazırlanması zərgər dəqiqliyi ilə yerinə yetirilmişdir. Gil qablar arasında qara rəngli boya ilə işlənmiş parlaq ornamentə malik boyalı küplər qırmızımtıl rəngi ilə seçilir. Onların üzərini bəzəyən qara naxışlar, aşağıya yönəlmiş üçbucaqlarla ziq-zaq formasında həkk olunmuşdur. Küplərin üzərində, həmçinin quş təsvirləri, spiralvari xətlər və naxış ünsürlərinə də təsadüf olunur. 2. Eneolitin sonu - tunc dövründə Qafqazdakı etnomədəni proseslər Coğrafiyaşünasların mülahizələrinə görə, Qafqaz Asiyada yerləşir. Ancaq mədəni və siyasi əlaqələrinə əsaslanaraq Qafqazın bir hissəsi, hətta bütün Qafqaz ərazisi Avropaya aid edilir. Bu cür hal təsadüfi deyil. Belə ki, burada iki dünya Yaxın Şərq və Şərqi Avropa mədəniyyətləri toqquşur. Qafqazın coğrafi mövqeyi Yaxın Şərq və Şərqi Avropanın kəsişməsində çoxsaylı etno-mədəni əlaqələrin yaranmasına təkan vermiş, qeyri-bərabər xronoloji ərazi mənimsənilməsinə və ərazisində mürəkkəb etno-mədəni proseslərin getməsinə gətirib çıxarmışdır. Beləliklə, Cənubi Qafqazın arxeoloji materiallarına əsasən, o cümlədən yeni abidələrin də tədqiqini əlavə etməklə, eneolit və tunc dövrü etno-mədəni dəyişikliklərini izləmək mümkündür. E.ə. VI minilliyin I yarısından - e.ə. IV minilliyin I yarısına qədər Cənubi Qafqazın mərkəzində Şomutəpə və Kültəpə etnomədəniyyətləri meydana gəlmişdir. Qərbi və Şimal-Şərqi Qafqazda bu mərhələ təsərrüfat əsaslı Neolit mədəniyyəti şəklində təzahür edir. Burada Şomutəpə mədəniyyəti daha böyük maraq doğurur.10 m qalınlığındakı mədəni təbəqə oturaq əhalinin mədəniyyət qalıqları ilə xarakterizə olunur. E.ə. V minilliyin sonu IV minilliyin əvvəlləri Cənubi Qafqazın erkən eneolit oturaq əkinçilik mədəniyyəti - Şomutəpə böhran keçirir. Güman ki, buna səbəb iqlim dəyişməsi nəticəsində şomutəpəlilərin adət etdikləri təsərrüfat ənənələrinə və 75 yaşayış mühitinə vurulan zərər olmuşdur. Onların ənənəvi təsərrüfat idarəetmə metodları yeni geoiqlim şəraitinə texniki potensialın yoxluğundan uyğunlaşa bilmirdi. Bununla yanaşı, cənub və qərb qonşuları tərəfindən olan təzyiqləri də inkar etmək olmaz. Mədəniyyətin sonrakı abidələrində də bu tayfaların izlərinə rast gəlmək mümkündür. E.ə. IV minilliyin əvvəlləri Qafqazın cənubunda yaranmış yeni etno-mədəni cərəyanın elementləri yaranır. Bu, daha çox Qarabağ yaylasında yerləşən Leylatəpə mədəniyyət abidələrində izlənilir. Mədəniyyəti səciyyələndirən əsas amillər tərkibində heç bir qarışığı olmayan çiy kərpicdən tikilmiş düzbucaqlı formalı evlər, oturaq əkinçilik, yüksək texnologiyalı sənətkarlıq, keyfiyyətli açıq rəngli, saf və bitki tərkibli gildən bişirilmiş saxsı qablar, dulus çarxı, metallurgiyanın inkişafı, yaşayış məskənində ölülərin saxsı küplərdə basdırılması hesab olunur. Bu mədəniyyətə aid adətlər qısa müddət mövcud olmuşdur. Buna baxmayaraq belə adətlər Cənubi Qafqaz və Dağıstanın yüksəkliklərinə qədər yayılmışdı və ona bu ərazilərdə tunc dövrü son eneolit mədəniyyəti elementləri ilə qarışıq şəkildə rast gəlinir. E.ə. IV minilliyin III rübündə demək olar ki, bütün son eneolit mədəniyyəti ənənələri Cənubi Qafqazın tarix arenasından silinir. Leylatəpə mədəniyyətinin elementləri, Şimali Qafqaza yönəlmiş, yeni və daha mürəkkəb etnomədəniyyətin - Maykop mədəniyyətinin meydana gəlməsinə təkan vermişdir. Bununla da eneolit dövrü başa çatmışdır. Cənubi Qafqazda ilk etno-mədəni dövrləşmə e.ə. XI minilliyin ortalarından - e.ə. IV minilliyin ortalarına qədər davam etmişdir. Tunc dövrü tarixi inkişafın 2,5 min ilini əhatə edir: e.ə. IV nıinilliyin II yarısı - I minilliyin əvvəllərinə qədər. Bu zaman Cənubi Qafqazda yeni etno-mədəni cərəyan, Kür-Araz fenomeni meydana gəlir. E.ə. II minilliyin II yarısı Kür-Araz mədəniyyəti böhran keçirir, tarix səhnəsindən silinir və onun yayıldığı ərazilərdə köçəri maldarların bir sıra kiçik bölgə xarakterli mədəniyyətləri formalaşır və orta tunc dövrünün başlanğıcının əsasını qoyur. Bu zaman yerli əhali etno-mədəni təzyiqlərə məruz qalır. Avrasiya məkanında yaşayan və köçəri-əkinçi mədəniyyətin daşıyıcıları olan maldar tayfalar Qafqaz keçidi ilə bu ərazilərə daxil olmuşlar. Onlar Göyçə gölünün qərbində, Kür-Araz ovalığında e.ə. III-II minillikdən e.ə. XVIII əsrə qədər mövcud olmuş Təzəkənd mədəniyyətinin yaradıcıları hesab olunurdular. Bu mədəniyyət əsas etibarilə enli ornamental fiqurlarla bəzədilmiş boyalı küplər və siklopik tikililərlə səciyyələnir. Lakin əsas xarakterik göstəricisi üzərinə qırmızı anqob çəkilmiş qara rəngli enli ornamental tərtibata malik qab- qacaqdır. Cənubi Qafqazın cənubla sıx əlaqələrinin olmasını e.ə II minilliyin əvvəllərində mövcud olmuş Koban (Şimali Osetiya) mədəniyyət abidələri sübut edir. Bu mədəniyyətin yayılma arealı Naxçıvan və Şimal-Qərbi İran ərazisi hesab olunur. Bu abidələrə yaşayış məskənləri və qəbirlər aiddir. Dəfn daş qutularda və torpaq qəbirlərdə icra olunur. Bu mədəniyyətin əsas Yüklə 2,71 Kb. Dostları ilə paylaş:
|