Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

68 
 
əvvəllərində,  yəni  son  tunc  və  ilk  dəmir  dövründə  ümumi  Azərbaycan 
yaşayış  yerləri  üçün  xarakterik  olan  bəzi  problemlər  üzərində  dayanmağı 
lazım bilirik. 
Xocalı-Gədəbəy  mədəniyyəti.  Azərbaycanın  qərb  bölgəsində  e.ə.  II 
minillikdə  yaşamış güclü tayfa  ittifaqları  əkinçilik, maldarlıq  təsərrüfatlarını 
intensiv  inkişaf  etdirməklə  yanaşı  metallurgiya  və  metalişləmə  sənəti 
sahəsində  də  mühüm  nailiyyətlər  əldə  etmişlər.  Bu  tayfaların  mədəni  irsi 
arxeoloji ədəbiyyatda məşhur Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti adı ilə tanınır. 
XIX-XX  əsrlərdə  Kür  çayının  sol  sahillərindən  başlayıb  Araz  çayına 
kimi  böyük  bir  ərazidə  aparılmış  arxeoloji  tədqiqatlar  göstərdi  ki,  Xocalı-
Gədəbəy  mədəniyyətinin  izlərinə  Azərbaycanın  bütün  ərazilərində  - 
Mingəçevir,  Gədəbəy,  Göygöl  (Xanlar),  Xaçbulaq,  Xocalı,  Çovdar, 
Daşkəsən,  Qazax  və  digər  ərazilərdə,  o  cümlədən  İran  Azərbaycanında  da 
rast gəlinir. Bu mədəniyyəti daşıyan tayfalar əsasən Azərbaycanın qərbində - 
dağətəyi  ərazilərdə  sıx  məskunlaşmış,  əkinçilik,  maldarlıq  və  sənətkarlıqla 
məşğul olmuşlar. 
Xocalı-Gədəbəy  mədəniyyəti  arxeoloji  ədəbiyyatda  bəzən  Gəncə 
Qarabağ  və  Mərkəzi  Zaqafqaziya  mədəniyyəti  kimi  də  tanınır.  Bu 
mədəniyyətin  yayıldığı  ərazilər  e.ə.  II-I  minilliklərə  aid  hasarsız,  ətrafı 
müdafiə divarları ilə möhkəmləndirilmiş yaşayış yerləri (Xocalı, Qaramurad, 
Cənnət qalası, Göydərə və s.) siklop tikintiləri, istehkam ocaqları, kurqanlar, 
daş  qutu  və  torpaq  qəbirlərindən  ibarət  abidələrlə  çox zəngindir.  Qəbirlərdə 
aparılan  arxeoloji  tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  ölülər  bükülü  vəziyyətdə 
müxtəlif istiqamətlərdə dəfn olunmuşlar. Bu növ dəfn adətinə Orta Asiyada, 
İranda,  Türkiyədə  və  s.  ölkələrdə  də  rast  gəlinmişdir.  Bu  abidələr  üçün 
səciyyəvi olan boz, qara cilalı, ağ inkrustasiyalı gil məmulatları, müxtəlif tipli 
zəngin tunc əşyalar dövrün mədəniyyətini və incəsənətini özündə əks etdirir. 
Qablar  əsasən  qabarıq  gövdəli  küplərdən,  darboğaz  təkqulplardan, 
nehrələrdən, cam formalı qablardan ibarətdirlər. 
Xocalı-Gədəbəy  mədəniyyəti  abidələrinin  əsas  yaşayış  məskənləri 
istehkamlı  və  istehkamsız  olmaqla  iki  qrupa  bölünür.  İstehkamın  yaşayış 
yerləri siklop tikililərdə təmsil olunur. Bu abidələr haqda ilk məlumatı 1871-
76-cı  illərdə  F.Bayern  vermişdir.  1935-ci  ilə  qədər  İ.Cəfərzadə  59  siklopik 
abidə qeydə  almışdır.  Hazırda  Azərbaycan ərazisində  150-dən artıq  siklopik 
tikiliyə  təsadüf  olunmuşdur.  Onlardan  yalnız  20-si  arxeoloji  cəhətdən 
öyrənilmişdir. Siklopik abidələrin əsas xarakterik cəhəti onların yonulmamış 
iri  sal  daşların  üst-üstə  qoyularaq  heç  bir  yapışdırıcı  məhluldan  istifadə 
olunmadan  bərkidilməsidir.  Abidələrdəki  mədəni  təbəqə  qalınlığına  görə  üç 
qrupa bölünür: 
I  mədəni  təbəqə  1,  2  -  2  m  arasında  (uzunmüddətli  yaşayış  yerləri 
kimi) 

---

69 
 
II mədəni təbəqə - 0,5-0,8 m (istehkam kimi) 
III  mədəni  təbəqə  -  ya  zəif,  ya  da  heç  nəzərə  çarpmayan  (mal-qara 
saxlanılan yerlər). 
Talış-Muğan  ərazisindən  tapılan  maddi  mədəniyyət  nümunələri  bu 
ərazidə  yaşayan  tayfaların  mədəniyyəti  üçün  uzun,  nazik  quruluşa  malik, 
yəhər  şəkilli  dəstəyi  olan  xərcər  və  qılıncların  ornamentsiz  boz  rəngli 
qabların səciyyəvi olduğunu göstərir. 
Qeyd  etmək  istərdik  ki,  Azərbaycanın  Son  tunc  və  İlk  Dəmir  dövrü 
arxeoloji  abidələri  kompleksinin  böyük  bir  qrupu  boyalı  qablar  arxeoloji 
mədəniyyətinə  aiddir.  Bu  mədəniyyət  elmi  ədəbiyyatda  Naxçıvan  arxeoloji 
mədəniyyəti adlandırılır. 
Bu  dövrdə  Azərbaycanda müdafiə  qalaları  və hasarsız daimi  yaşayış 
məskənləri  (Govurqala,  Sarıtəpə,  Qaratəpə,  Göygöl  (Xanlar),  Mingəçevir, 
Baba  Dərviş)  ilə  yanaşı,  mövsümlük  yurd  yerləri  də  mövcud  olmuşdur. 
Yaşayış  evləri  əsasən  yarımqazma  formalıdırlar.  Qədim  yarımqazmalar 
dördkünc plana malik olub, əsasən, yonulmamış daşlardan, nadir hallarda isə 
gillə  suvanmış  qamışdan  inşa  edilmişdir.  Çox  vaxt  divar  boyu  dirək 
yerlərinin  izlərinə  təsadüf  olunur.  Otaqların  tavanında  isə  işığın  düşməsi  və 
tüstünün çıxması üçün xüsusi bacalar düzəldilmişdir. 
Otaqların  əksəriyyətinin  ortasında  divarları  gillə  suvanmış  dairəvi 
ocaq  yerlərinə  təsadüf  olunmuşdur.  Otaqların  gillə  suvanmış  döşəmələrində 
iri küplər basdırılmış, yaxud da təsərrüfat quyuları qazılmışdır. Qazax rayonu 
ərazisində  tədqiq  edilmiş  Sarıtəpə  və  Baba  Dərviş  yaşayış  yerlərindən 
mürəkkəb  quruluşlu  yerüstü  binalar  üzə  çıxarılmışdır.  Düzbucaqlı  plana 
malik olan bu binalar arakəsmə divarlarla iki hissəyə bölünmüşdür. Nisbətən 
böyük  hissə  yaşayış,  kiçik  hissə  isə  mətbəx  və  ya  anbar  üçün  nəzərdə 
tutulmuşdur. 
Son tunc dövrü istehkam abidələri siklop tikililəri adı ilə məşhurdur. 
Bu  abidələrə  təkcə  Azərbaycanın  qədim  ərazilərində  deyil,  Gürcüstan  və 
Şimali Qafqazın bəzi yerlərində, İranda və Türkiyədə də təsadüf olunmuşdur. 
Azərbaycan ərazisində siklop tikililəri əsasən Kiçik Qafqaz rayonunda 
aşkar  edilmişdir.  Sal  qaya  daşlarından  bərkidici  məhlulsuz  hörülən  bu 
tikililərə  müxtəlif  ölçülərdə  təsadüf  olunur.  Onların  divarlarının  hündürlüyü 
əksər hallarda 3m-ə çatır. Yerli əhali arasında "qalaça", "hörük daşı", "hasar", 
"səngər",  "duzlaq"  və  s.  adlanan  bu  abidələrin  nə  məqsədlə  tikilməsi 
haqqında müxtəlif fikirlər irəli sürülür. 
Alimlərin  bir  qrupu  onları  yarımköçəri  maldarların  müvəqqəti  yurd 
yeri,  başqaları  müdafiə  istehkamı,  bəziləri  dini  ibadətgah,  bir  qrupu  isə 
sadəcə  yaşayış  məskəni  hesab  edirlər.  Həmin  abidələrin  bilavasitə  dağlıq 
yerlərdə,  əksəriyyətinin  isə  köç  yollarının  kənarında  yerləşməsi,  onların 
yarımköçəri  maldarlar  üçün  yurd  yeri  olması  barədə  mülahizələrə  haqq 

---