Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24. 07. 2014-cü il tarixli, 842 №-li əmri ilə

Baxışım heyrətdə, gözüm heyrətdə;
Elə bil nadanam, görməmişəm mən.
İnsanı, heyvanı belə ülfətdə,
Belə ünsiyyətdə görməmişəm mən.
Maral duzağıdır meşə başabaş,
Nə güllə səsi var, nə bir səksəkə.
Bu meşə 
uzadıb
sağ əlini kaş 
Bizim meşələrin başına çəkə!...
Әnvәr Rza
Söz ehtiyatı
1. “Bığını çeyn m k”, “sağ  lini başına ç km k”, “tamaşa  etm y   bir
cüt göz g r k”  ifad l rinin m  na la rını izah edin. Bu ifad l ri cüm -
l l rd  işl din.
2. M tnd n çıxış ed r k “ülf t”, “duzaq” sözl rinin m nalarını izah edin.
Düşün və cavab ver
3. Şeirl rd   t svir olunan meş l r arasındakı  f rqin s b bini izah
etm y  çalışın.
Yazı
4. Plan tutmaqla meş  haqqında hekay  yazın.
Dil qaydaları
5. “Maşuk meş si” şeirind  altından x tt ç kilmiş sözl rin t l ffü -
zünd ki f rqi v  hansı nitq hiss sin  aid olduğunu mü yy n edin. 
6. M tnd  göy r ngl  verilmiş sözl rin sualını mü yy nl şdirin. Hansı
sözün  sas h r k ti, hansının h r k tin nec liyini bildirdiyini  t  -
yin edin.
Feili bağlama  h m z rfin, h m d  feilin xüsusiyy tl rini da şı -
yır: h  r  k tin t rzini, zamanını, s b bini bildirir.
Mü llim danışanda qulaq asmaq lazımdır (zaman).
O,  lini döşün  qoyaraq danışırdı (t rz).
R him s hvini başa düşüb üzr ist di (s b b).
Yadda saxla!     
FEİLİ BAĞLAMA
III 
BÖLMƏ
70
Çap üçün deyil

---

7
7. Altından x tt ç kilmiş sözl ri kök v  ş kilçiy  ayırın. Feili bağlama
ş  kilçisini  mü yy n ed r k h min ş kilçil rl  yeni sözl r yaradın.
Tapşırığın sonunda verilmiş n tic ni tamamlayın. 
1. İnsanın biliyi artdıqca narahatlığı da artır. 
(Höte)
2. Elm ancaq  ağlın süzg cind n keç nd qiym tli olur. 
(M.Metterlinq)
3. Bir elmi öyr nm k ist dikd s n
alış ki, h r şeyi kamil bil s n. 
(N.G nc vi)
4. O insan ağıllı sayılır ki, iş  başlamadan n tic ni gör  bilsin. 
(Kant)
5. Axmaq fikirl r  uyaraq insan
Axtarır umulmaz yerd  s ad t. 
(S.Vurğun)
6. Tülkü tülkülüyünü sübut edinc d risi boğazından çıxar. 
(Atalar
sözü)
7. Birinin günahı varsa, bağışla, bağışlamayıb c za vers n, güna hın
d r c sin  gör  ver. 
(M h mm d Peyğ mb r)
8. Böyük sözün  qulaq asmayan böyür -böyür qalar. 
(Atalar sözü)
9. Özun  yeni dostlar tapark n köhn l ri unutma. 
(E.Rotterdamlı)
10. H qiq t üz  çıxar-çıxmaz şübh l r silinir. 
(C.Vaşinqton)
N tic :
... ş kilçil ri feili bağlama yaradır.
8. Feili bağlamaları seçin v  zaman, t rz, s b b bildirm sin  gör  aşa -
ğı da kı kimi qruplaşdırın.
A) Bu sözü eşidinc  Rüst min qaşları çatıldı.
B) S nan qayalardan tuta-tuta, im kl y -im kl y  yeriyirdi.
C) Hayqırıb açsam meydanı,
D) Sut k axıdaram qanı. 
(“Koroğlu”dastanı)
E) Qıza el  g ldi ki, Şahin inciyib gedir.
Nec ? sualına cavab verir, t rz bildirir: 
A B C D E
N  zaman? sualına cavab verir, zaman bildirir: 
A B C D E
N  üçün? sualına cavab verir, s b b bildirir: 
A B C D E
9. F rql ndirilmiş sözl ri feili bağlama il   v z edib cüml l ri d yişin.
1. Koroğlu d lil ri başına 
topladı, dağlara ç kildi.
2. Ağab y yenic  iç ri 
girmişdi ki, bayırda s s-küy qopdu.
3. El  ki vaxt 
tamam oldu, d rviş g lib amanatını ist di.
4. Körp  divardan 
tutur, yavaş-yavaş g zirdi.
ANA TƏBİƏT
71
Çap üçün deyil

---

A
ALTERNATİV 
ENERJİ
İstənilən fəaliyyət növü üçün
enerji tələb olunur. Enerji istilik,
işıq, hərəkət deməkdir. Həyatda
bu enerjini insanlar bərpa olunan
və bərpa olunmayan enerji mən ­
bə  lərindən alırlar. Bərpa olunan
ener ji mənbələrinə Günəş, külək,
su ehtiyatları və s. aiddir. Bu ener ­
 ji mənbələri nə  qədər istifadə
olun sa da, tü kənmir. Bərpa olun ­
ma yan enerji mənbələrinə isə daş kömür, neft, qaz, torf və s. aiddir. 
Gəlin insanlar tərəfindən çox qədim zamanlardan enerji mənbəyi
kimi istifadə olunan külək və daş kömürü müqayisə edək. İnsanın külək
enerjisindən nə qədər istifadə etməsindən asılı olmayaraq planeti miz ­
də külək azalmayacaq, necə  əsirdisə, eləcə  də daim əsəcək. Daş
kömür ehtiyatı isə nə qədər çox olsa da, 
tükənməz
deyil. Daş kömürün
əmələ gəlməsi üçün yüz milyonlarla il lazımdır. 
Axar suyun enerjisindən də insanlar qədim dövrlərdən istifadə edir ­
lər. Müasir dövrdə isə su­elektrik stansiyalarında bu enerji mənbə ­
yindən elektrik enerjisi alınır. 
Günəş bizim planetimizdə tükənməyən ən güclü enerji mənbəyidir.
Günəşin enerji ehtiyatı qeyri­məhduddur. Bu enerjini bir yerdən başqa
yerə nəql etmək lazım deyil, o, planetin hər bir guşəsində var. 
Nə qədər ki Günəş işıq saçır, külək əsir, çaylar axır, Yer kürəsində
bərpa olunan enerji mənbələri mövcud olacaqdır. Lakin təəssüf ki, on­
lardan hələ ki kifayət qədər istifadə olunmur. İnsanlar daha çox bərpa
olunmayan enerji mənbələrinə üz tuturlar. Müasir dövrdə insanlar
istifadə etdikləri enerjinin 80%­ni məhz bu enerji mənbələrindən alırlar.
Yer üzərində bu enerjinin miqdarı hələ ki kifayət qədər çoxdur. Lakin
1. Sizc , q dimd  insanlar kül k v  su enerjisind n hansı m q -
s d  l  istifad  etmişl r? 
2. Sizc , Az rbaycanın müxt lif bölg l rind  b rpa olunan ener-
jinin hansı növl rind n istifad  edil  bil r?
III 
BÖLMƏ
72
Çap üçün deyil

---

son dövrdə insanlar getdikcə daha çox onun çatışmadığı barədə danı ­
şır lar. Çünki bəşəriyyət özünün və təbiətin bərpa edə 
bilməyəcəyi
təbii
ehtiyatların istifadəsində israfçılığa yol verir. Buna görə də bərpa olun­
mayan ener jiyə qənaət etmək hər kəsin borcudur. 
Beləliklə, dünya iqtisadiyyatında bərpa olunmayan enerji mənbə lə ­
rin dən çox isti fadə edilməsi bu ehtiyatların tükənməsinə gətirib çı xa  rır.
Eyni zamanda bu 
yanacaq
növlərindən qalan tullantılar təbiətə və insan
sağlamlığına da böyük zi yan vurur. Belə ki, təbii qazın, maye ya nacağın
istifadəsi zamanı ət ra fa çoxlu miqdarda zərərli maddələr ya yılır. Faydalı
qazıntıların yan ması nəticəsində atmosferə buraxılan kar bon qazının
getdikcə artması pla ne timizdə iqlim dəyişikliyinə gətirib çıxarır. Son za­
manlar haqqında çox 
danışılan
qlobal istiləşmənin sə bə bini də məhz
bununla əlaqə lən dirirlər. Bu mövzu ilə bağlı söylə ni lən bəzi fikirlər hər
kəsi təşvişə sa lır. Çünki yaşadığımız gözəl dün yanın 
yaşanmaz
hala
düşməsini gör mək, hətta təsəvvürümüzə gətir mək belə istəmirik.
Yer atmosferi elə yaradılmışdır ki, planetimizdə yaşayış mümkün
olsun. Atmosfer təbəqəsinin yeddi qatının hər birinin özünəməxsus
funksiyası vardır. Əgər bu təbəqələr olmasa idi, Günəşin məhvedici
şüaları Yer səthində bütün canlı aləmi bir andaca məhv edərdi. 
Müasir dövrdə insanların fəaliyyəti nəticəsində ətraf mühit kimyəvi
tullantılarla çirkləndirilir. Bu, atmosfer təbəqələrinin nizamının pozul ma ­
sına gətirib çıxara bilər. Bunun nəticələri isə çox ağır olar. 
Pozulmuş
eko loji tarazlığın bərpası çox çətindir. Bir sıra alimlər iqlim dəyiş mə sinin
səbəbini də insanların fəaliyyətində axtarırlar. Onların fikrincə, müa sir
dövrdə texniki­iqtisadi inkişaf elə səviyyəyə çatmışdır ki, insanlar ətraf
mühitə təbii amillərdən daha çox təsir göstərirlər. 
Bütün deyilənlər bərpa olunan, başqa sözlə, alternativ enerji mənbə ­
lə rindən istifadənin çox vacib olduğunu bir daha sübut edir. Yer üzə ­
rində sivilizasiyanın inkişafı və bəşəriyyətin gələcəyi naminə insanlar
enerjiyə olan tələbatını bərpa olu nan mənbələr hesabına əldə etməyin
yollarını mütləq tapmalıdırlar.
“Community and Environment” tәşkilatının 
“Mәn enerjiyә qәnaәt edirәm” vәsaiti әsasında hazırlanmışdır.
4. “Qlobal” sözünün m nasını açıqlayın. Bu sözl  “qlobus” sözü
arasındakı m na yaxınlığını izah edin. 
3. Enerjiy  q na tin  n sad  yollarını t klif edin. 
ANA TƏBİƏT
73
Çap üçün deyil

---