______________Milli Kitabxana_____________
229
təsəvvürləri, ayrı-ayrı heyvan və bitkilərin ilahi qüvvəsinə insanlıq
əqidəsi, eneolit dövründən, mis-daş dövründən başlayaraq
yayılmışdır. Totemizm ibtidai insanları canlı obyektiv real varlıq
ilə, heyvanlar aləmi ilə möhkəm surətdə bağladı. Ruhlar kimi
totemlər də toxunulmaz idi. Totemizm ideyaları qədim
əcdadlarımızın yaradıcılıq təfəkkürünə
təsir göstərmiş,
heykəltəraşlıq və folklor sahəsində, bir sıra maraqlı sənət
əsərlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Qədim türk qəbilələrində
hər totemin plastik obrazı yaradılırdı. Həmin fiqur çadırın yuxarı
başında asılırdı. Bu ilahi fiqurlarda bəzən zoomorf və
antropomorfik ünsürlərin birləşdiyi özünü göstərir, yəni fiqurlarda
həm heyvani, həm də insani xüsusiyyətlər vardır. Belə totem
fiqurlarında insan şəklinin görünməsi göstərir ki, onlar xalis
heyvan fiqurlarına nisbətən daha sonralar, eramızın ilk əsrlərində
yaradılmışdır.
Totemizm qədim xalq teatrı tamaşasına böyük təsir
göstərmişdir. Bunlardan biri kəndirbaz oyunu idi. Adətən
oyunçular heyvan dərisi geyərdilər. Novruz-Bahar bayramlarında
geniş yayılmış kos-kosa oyununu götürək. Kos-kosa tamaşasının
mənşəyi b.e. birinci əsrlərinə aparıb çıxarır. O vaxtlar belə
tamaşalar qəbilə miqyasında daha əzəmətli dini ayin
mərasimlərində keçirilərək məhsuldarlıq, bolluq, artım və su
təsərrüfatı ilahəsi olan Anahitə həsr edilirdi. Kos-kosa oyunu bizə
gəlib çatmış həmin ayin mərasiminin bir hissəsini təşkil edir.
Qədim Azərbaycanda müxtəlif totemlərin heykəlləri, o cümlədən
bolluq ilahəsinə həsr olunmuş heykəllər də yapılırdı.
Qədim Azərbaycanda animizm də xeyli yayılmışdı.
Mürəkkəb xarakterli dini əqidə hesab edilən animizm totemizm
dini mərhələsindən sonra yetişmiş, mücərrəd təfəkkürün
məhsuludur. Animistik təsəvvürlər ruhun varlığını, ruhun
daimliyini və onun hərəkətdə olduğunu əsas tutur. Əslində ruhlara
inanmaq kimi sadəlövh, ibtidai fikirlər çox sonralar yaranmış
mürəkkəb xarakterli dinlərin (atəşpərəstlik, islam və s.) ideyaları
üçün başlanğıc və möhkəm bünövrə olmuşdur.
Magiyalar – sehrbaz təlimləri daima iki istiqamətdə inkişaf
etmişdir: ağ sehrkarlıq, yəni xeyir qüvvələrə xidmət edən
______________Milli Kitabxana_____________
230
sehrbazlıq və qara sehrkarlıq, yəni şər qüvvələrə kömək edən
sehrkarlıq. Əcdadlarımız ruhları mühüm keyfiyyətləri olan,
xarakterik rəngləri və hətta cinsləri olan konkret obrazlar kimi
təsəvvür edirdilər.
İbtidai dinlər inkişaf edərək Azərbaycanda atəşpərəstlik
formasında yayılmağa başlamışdır. Bu din ibtidai icma
quruluşunda yaranmış və sonrakı quldarlıq dövründə inkişaf
etmişdir. O, ilk feodalizm dövründə qədim İran Azərbaycanı
ərazisində hakim dövlət dini səviyyəsinə qədər yüksəlmişdir.
Azərbaycanda Zərdüştiliyin inkişafı əsrlərlə davam etmişdir.
«Avesta»da baş allah, xeyir allahı Ahura Məzda, şər ahı isə Anqra
Manyu adlanır. Qədim yunan alimləri bu allahların adlarını təhrif
edərək, yunanlaşdıraraq, onları bütün dünyaya Hörmüz və
Əhrimən adları ilə tanıtdırmışlar.
Zərdüştlüyün qalıqları indinin özündə də Azərbaycanda
yaşamaqdadır. VII əsrdən başlayaraq Azərbaycanda İslam dini
yayılmağa başlamışdır. Bu dövrdə ərəbdilli, farsdilli ədəbiyyatla
yanaşı, türkdilli ədəbiyyat da geniş surətdə inkişaf etdirilmişdir.
Memarlıq, heykəltəraşlıq, rəssamlıq, musiqi və
mədəniyyətin digər növləri böyük inkişaf yolu keçmişdir. Qədim
dövrlərdə Azərbaycanın cənub və şimal hissəsi iqtisadi və siyasi
cəhətdən müxtəlif inkişaf yolları keçmişdir. Belə ki,
Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin yüksəlişi və nəsli quruluşun
parçalanıb bölünməsi sürətlə baş verdiyindən orada qəbilə
birləşmələri daha erkən yaranmışdı. E.ə. III minilliyin sonunda
meydana gəlmiş Manna qəbilələrinin ittifaqı əsasında e. ə. IX
əsrdə Urmiya gölünün ətrafında qüdrətli Manna dövləti
yaradılmışdır. Paytaxtı İzurtu şəhəri olmuş bu dövlət ə. e. IX-VII
əsrlərə qədər davam etmiş və Assuriya, Urartu kimi dövlətlərlə
siyasi və mədəni əlaqədə olmuşdur. Mannalılar yüksək səviyyəli
mədəni nailiyyətlər əldə etmiş, onların yaratdığı mədəniyyət və
incəsənət qonşu xalqlara, xüsusilə midiyalılara və köçəri skif
tayfalarına öz qüvvətli təsirini göstərə bilmişdi. Midiya dövlətinin
mövcud olduğu vaxtda da (e. ə. VII-VI əsrin ortaları) Manna
incəsənətinin bədii ənənələri davam etdirilmişdir. Bu xüsusiyyəti
nəinki Midiya incəsənətində, həmçinin qədim İranın Əhəmənilər
______________Milli Kitabxana_____________
231
sülaləsi mədəniyyətində də izləmək olur.
İranın qədim yunanlarla müharibələri (e.ə. V əsr) və daha
sonralar İranın makedoniyalı İsgəndər tərəfindən zəbt edilməsi
nəticəsində Şərq və antik ölkələrinin mədəniyyəti bir-birinə xeyli
yaxınlaşdı. Bu zaman Şimali Azərbaycan istər iqtisadi və istərsə
də siyasi inkişaf baxımından ölkənin cənub hissəsindən xeyli
geridə qalırdı. Həmin gerilik, söz yox ki, mədəni inkişafda da
özünü göstərirdi.
Yunan tarixçiləri ilk dəfə e. ə. IV əsrdən başlayaraq qədim
Alban qəbiləsinin fəaliyyəti haqqında yazmağa başlamışlar. Bu
qəbilənin adı ilə əlaqədar olaraq Şimali Azərbaycan (Dağıstanın
cənub hissəsi daxil olmaqla) Albaniya adlanmağa başlayır.
Sonralar tədqiqatçılar bu ölkəni Qafqaz Albaniyası adlandırmışlar.
Qafqaz Albaniyası münbit torpaqlara, suvarma arxları üçün bol su
verən çaylar və başqa təbii zənginliklərə malik olmuşdur. Bu
ölkədə qəbilə ittifaqları e. d. I minilliyin ortalarında yaranmağa
başlayır ki, bunun nəticəsində dövlət quruluşu Cənubi
Azərbaycana nisbətən xeyli gec vaxta - e. ə. I əsrə təsadüf edir.
Qədim Azərbaycan incəsənətinin tarixi bu ölkədə dövlətin
yaranması tarixindən daha qədimdir. Müxtəlif incəsənət növləri
ilə tanışlıq bizi uzaqlara, ibtidai icma quruluşunun dərinliklərinə
aparıb çıxarır. Qədim Azərbaycan incəsənətinin inkişafı üç böyük
dövrü əhatə edir: 1. Alban dövründən əvvəlki incəsənət (e. ə. IV
əsrə qədər); 2. Alban dövrü incəsənətinin ilk, klassik mərhələsi
(e.ə. IV-e. I əsri); 3. Alban dövrü incəsənətinin ikinci mərhələsi (I-
VII əsrlər).
Alban dövrünün incəsənəti daha qədim dövrlərin
incəsənətindən doğduğuna baxmayaraq, yeni tarixi şəraitlə
əlaqədar olaraq, mədəniyyətimizi yeni keyfiyyətlərlə
zənginləşdirmişdir. Bu dövrün incəsənəti tarixdə ilk dəfə dini
təsəvvürlərin zəncirini qırmış, sənətə yeni, dünyəvi və nikbin
xüsusiyyətlər gətirmişdir.
Alban dövrünün mühüm xüsusiyyətlərindən biri də
sənətkarların müxtəlif növ yeni materiallara cəsarətlə müraciət
etməsidir. Daha qədim mərhələlərin dini səciyyəli təsvir motivləri
bu dövrdə dekorativ-ornamental motivlərə çevrilməyə
Dostları ilə paylaş: |