______________Milli Kitabxana_____________
238
Zaqafqaziyadakı ən qədim siklopik tikintilər tunc dövrünə
(e. ə. III-II minilliklər) aid edilir. Urartu dövlətinin Tuşpa,
Topraqqala, Teyşebaini və s. siklopik abidələri isə ilk dəmir
dövrünün (e. ə. X-IX əsrlər) məhsuludur.
Azərbaycanın dağlıq rayonlarında 120-yə qədər, əsasən,
dairəvi formada, nəhəng daşlardan, suvaqsız tikilmiş siklopik
abidələr nəzərdən keçirilmişdir. Onlar Naxçıvan, Gədəbəy,
Şəmkir, Tovuz rayonlarında daha çox yayılmışdır. Xalq arasında
belə tikintilərə «qalaça», «qalacıq», «hörük» və «hörükdaş»
deyilir. Həmin tikintilər bəzən bir, bəzən də iki-üç divarla əhatə
olunur. Azərbaycan ərazisindəki siklopik tikintilər yonulmamış
kobud daşlardan hörülmüşdür. Lakin nadir hallarda yonulmuş
daşlarla sıx hörülmüş abidələrə də rast gəlirik. Bu tipli abidələrin
daha sonralar (dəmir dövrünün ortalarında və eramızın
başlanğıcında) tikildiyini güman etmək olar.
Azərbaycanın siklopik tikintilərinin nə məqsədlə tikildiyi
haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Arxeoloqlarımız bu abidələri üç
qrupa bölmüşlər:
1. həcmcə çox böyük olan istehkamlardan dinc dövrdə
yaşayış məskəni kimi, müharibə zamanı isə əhalinin və mal-
qaranın müdafiəsi üçün istifadə edilmişdir.
2. həcmcə kiçik olan siklopik tikintilər müharibə vaxtı qala
vəzifəsini görüb, müdafiə xarakteri daşımışdır.
3. Dağ yerlərində müvəqqəti məqsədlərə xidmət etməkdən
ötrü yaradılmış kiçik siklopik abidələrdən isə mal-qaranı
saxlamaq, qorumaq üçün bir ağıl (çəpər) kimi istifadə edilmişdir.
Daş qutu qəbirlər. Yuxarı Qarabağda, Gədəbəy, Lənkəran və
başqa rayonlarda yayılan 3 min illik tarixə malik olan bu abidələr
meqalitik abidələrin xüsusi bir növüdür. Bu nəhəng qəbirlərin
içərisi səliqə ilə yonulub sandıq halına salınmış və üstü tava daşla
örtülmüşdür. Güman etmək olar ki, bu qəbirlər ilk siklopik
tikintilərlə bir zamanda yaradılmışdır. İbtidai icma quruluşunun
adamları yaşamaq, dini mərasim keçirmək, müdafiə olunmaq üçün
əzəmətli tikintilər yaradarkən elə təsəvvür edirdilər ki, onların
ölüləri də axirət dünyasında belə nəhəng daş evlərdə
yaşamalıdırlar. Bunun nəticəsidir ki, qədim əcdadlarımız ölülərini
______________Milli Kitabxana_____________
239
nəhəng daş qutularda dəfn etməyi lazım bilirdilər. Belə daş qutu
qəbirlərin üstündə isə daha əzəmətli görünən kurqanlar tikirdilər.
Kurqanlar. Kurqan türk sözüdür. O öz mənşəyinə görə kor
(qəbir), qurğu, qoruq sözləri ilə əlaqədardır. Kurqanlar ölülərin
qəbirləri («axirət evləri») üzərində ucaldılmış konusvarı
təpələrdən ibarətdir. Qədim Azərbaycanda belə bir formanı əldə
etmək üçün içərisində bir və bir neçə meyit dəfn edilmiş qəbrin
divarları düzbucaqlı formada daşla tikiləndən sonra onun üstünə
kvadrat şəkilli ağac haşiyələr qoyulurmuş. Belə ki, kurqanın
konusvarı formada alınması üçün aşağıdan birinci haşiyə böyük,
onun üstündəki haşiyələr isə yuxarı getdikcə daha kiçik ölçülü
olmalı idi. Nəticədə əmələ gəlmiş pilləli ağac konus əvvəlcə taxta
ilə, daha sonra isə torpaqla örtülürdü. Konusvarı kurqanlar bizə
qədim Misir piramidalarını xatırladır. Yuxarı Qarabağda üstü çay
daşı ilə örtülmüş kurqanlara da rast gəlirik. Onların hündürlüyü
müxtəlifdir. Çox zaman hündür bir kurqanın ətrafında alçaq
kurqanların yerləşdiyi də müşahidə olunur.
Azərbaycanın dağətəyi və düzənlik yerlərində geniş
yayılmış kurqanlar müxtəlif dövrlərin məhsuludur. İctimai dövrlər
dəyişdikcə bu qəbirlərin forması da bir qədər dəyişilmiş və
yeniləşmişdir. Məsələn, eneolit, mis-daş dövrünün (e. z. IV
minillik. və III minilliyin birinci yarısı) kurqanlarında qəbirlər
dairəvi şəkildə qazılandan sonra divarları daşla hörülərdi və
xəndəklə əhatə olunardı. İlk tunc dövründə (e. ə. III minilliyin
ikinci yarısı) kurqanların içindəki qəbirlər kvadrat şəklini almış,
son tunc dövründə (e. ə. II minilliyin ikinci yarısı) isə qazıma
qəbirlər əvəzinə süni qəbirlər-kvadrat formalı qazıma daxmalar
yaradılmışdır. Həmin daxmalar bəzən bir neçə mərtəbəli olurdu,
birinci mərtəbədə ölü dəfn edildiyi halda, ikinci, üçüncü
mərtəbələrdə mərhumun «axirət dünyasında» rahat yaşaması üçün
lazım olan avadanlıq qoyulurdu. Bu dövrün kurqanlarında
qəbirlərdən başqa qurban qoyulan yerlər-qurbangahlar üçün də
xüsusi yerlər ayrılırdı ki, bu da daşla haşiyələnmiş kvadratşəkilli
çalalardan ibarətdir. Bu qurbangahlarda əcdadların, ölülərin ruhu
və xeyirxah ruhlar üçün yemək, içmək şəklində qurbanlar
qoyularmış.
______________Milli Kitabxana_____________
240
Azərbaycanda rast gəldiyimiz kurqanların hündürlüyü I
metrdən 14-16 metrə qədər olduğu halda, onların diametri əksər
hallarda, 2-3 metrdən 18-22 metrə qədər çatır. Nadir hallarda isə
onların hündürlüyü 25 metrə çatır.
Kurqanlar «axirət dünyası» ideyasına xidmət edən memarlıq
abidələridir.
Arxeoloq Y. İ. Hummel Xanlar rayonunun kurqanlarını
tədqiq edərkən, onların səpələnmiş halda deyil, müəyyən ərazidə
toplanmasına diqqət yetirmişdir. O, qərara gəlmişdir ki, bütün
qəbirlər müəyyən bir nöqtə ətrafında - günəş şüasının çevrə boyu
yayılması istiqamətində tikilmişdir. Onun kəşf etdiyi bu
qanunauyğunluq «şəfəq sistemi» adını almışdır. Alimlər bu
sistemin Orta Asiya kurqanlarına da aid olduğu fikrini irəli
sürmüşlər.
Maraqlı cəhət burasıdır ki, kurqanların quruluşu, ağac
haşiyələrlə və onun üstündən də torpaq ilə örtülməsi, onları
Azərbaycanda geniş yayılmış qaradam adlı yaşayış evləri ilə
bağlayır. Ayrımların yaşayış evi olan qaradamların üstünün bu
üsulla örtülməsi göstərir ki, onlar da kurqanlar qədər qədim
tikintilərdir. Məlum olur ki, qədim əcdadlarımız ilk qaradamlarda
yaşadıqları vaxtlarda «axirət evlərini» - qəbirlərini, kurqanlarını
da qaradama bənzətməyə çalışmışlar. Ruhun əbədiliyinə,
ölməzliyinə inanan ibtidai insanlar qəbirləri öləndən sonra özləri
üçün daimi mənzil hesab edirdilər.
Yaşayış tikintiləri. Arxeoloqlar müəyyən etmişlər ki,
Azərbaycanın qədim yaşayış binaları qazıma və qara-damlardan
ibarət olmuşdur.
Tunc dövründə, eramızdan min il əvvəl tikildiyi güman
edilən qazımaların yarısı torpağın altında yerləşirdi. Divarları və
arakəsmələri yonulmamış çay daşından tikilmiş bir qazıma aşkar
edilmişdir. Bu binanın içərisi çox böyük, yəni uzunluğu 17-18 m
olduğu üçün onu «çox-ailəli» evlər tipinə daxil etmişlər. Lakin
həmin qazmanın ancaq bir giriş yolu olması onun bir ailəyə
məxsus olduğunu göstərir. Binanın dörd bölmədən ibarət tikilməsi
orada yaşamış ailənin böyüklüyünə, ailə başçısının oğlanları ilə
birlikdə yaşamasına işarədir.
Dostları ilə paylaş: |