______________Milli Kitabxana_____________
262
üçün lazım olurdu. Qablara bədxah ruhların daxil olmamağı üçün
onlar totemlərin-himayəkar heyvanların müxtəlif şəkilli təsvirləri
ilə bəzədilirdi. Belə dini təsəvvür, dövrün inkişafı ilə əlaqədar
olaraq ortadan çıxdıqca totemlərin plastik təsviri də, beşinci
qrupda gördüyümüz kimi, təhrif edilərək, ornamental şəkil almış
və ikinci dövrdə itib getmişdir.
Fiqurlu qablar heyvanları təmsil etdiyinə görə onlara
zoomorf keramika, zoomorf qablar da deyilir. Mingəçevir, Xınıslı
və s. yerlərdən tapılmış qara və qırmızı rəngli fiqurlu keramika
təsvirlərin sxematikliyinə baxmayaraq, o dövrün plastika
sənətində özünəməxsus mühüm yer tutur.
Qafqaz Albaniyasında birləşmiş qablar istehsalı da ənənə
şəkli almışdı. Tunc dövründə belə qabların içərisində birləşdirici
yollar olurdusa, bu dövrdə artıq qablar süni şəkildə, zahiri forma
etibarı ilə birləşir. Belə dəyişiklik qədim ayinin bu dövrdə ortadan
çıxması ilə izah edilməlidir. Birləşmiş qablar deşmə nöqtələrlə
bəzənsə də, onların əsil gözəlliyi orijinal formalarında və plastik
cazibədarlığındadır. Qırmızı rəngli belə keramika nümunələri
Mingəçevirdə və Yaloylutəpədə tapılmışdır.
Vaza tipli qablar qara rəngli, bir və ya iki qulplu olub, bir və
ya üç ayaq üstə dayanır. Bu tipli qablar Mingəçevir, Yaloylutəpə,
Xanlar, Xocalı kimi qədim mədəniyyət yerlərindən tapılmışdır.
Onların özünəməxsus plastik gözəlliyi vardır. Lentvarı qulplar,
gövdəni bəzəyən şiş qabartmalar, qablara şaquli istiqamət verən
mütənasib dayaqlar və nəhayət, iki dairəvi lövhədən düzəldilmiş
gövdələr vaza tipli qabların bədii keyfiyyətini qüvvətləndirir.
Bu cür vaza tipli qablar e. d. IV-I əsrlərdə də yaradılmışdır.
Onlar əvvəlki mərhələlərdə olduğu kimi, bu dövrdə də dini
məqsədlərə xidmət etmişdir. Həmin qablarda qurban kəsilmiş
heyvanların qanı və müxtəlif nəzirlər saxlanılırdı. İkinci dövrdə bu
tip qablara rast gəlmirik.
Qafqaz Albaniyasında maldarlıq və əkinçiliyin inkişafı ilə
əlaqədar olan matraları (flyaqaları) və Yaloylutəpə tipli qabları
göstərə bilərik.
Mingəçevir, Xınıslı, Yaloylutəpə və s. yerlərdən tapılmış
matralar əkinçilərin, maldarların yanlarında gəzdirdikləri su
______________Milli Kitabxana_____________
263
qablarının müxtəlif formalarda olmasına dəlalət edir. Bu qablar
təkqulplu, bir və ikiağızlı, şaquli və üfqi gövdəli olub, müxtəlif
dekor ünsürləri ilə bəzədilmişdir. Belə su qablarının üstündə
düymələr, gözlüklər, cızma xətlər, eşmə formalı qabarıq çevrələr
görünür. Üfqi şəkilli ikiqulplu Mingəçevir və Yaloylutəpə
matralarında isə qabın boğaz və sinə tərəflərində narın cızma
naxışlara rast gəlirik. Belə qabların plastik forması və naxışları
göstərir ki, onlar mənşə etibarilə tuluqlardan əmələ gəlmişdir.
Matraların bir tipi də onun zoomorf fiqurlu keramikadan
əmələ gəldiyini göstərir. Belə qablara zoomorf matra deyilir.
Onlar quyruğu saxlanmış başsız quş şəklində olan zoomorf
qablardır ki, matra kimi işlənmişdir. Belə matralar da zoomorf
keramikanın tənəzzülünü izləməyə imkan verir.
Yaloylutəpə tipli qablar ilk dəfə 1937-ci ildə arxeoloq D.
Şərifov tərəfindən Qutqaşen rayonunun Yaloylutəpə deyilən
qədim yaşayış məskənindən tapılmışdır. Bununla əlaqədar olaraq
sonralar Mingəçevir, Qəbələ, Molla İsaqlı, Torpaqqala, Gəncə,
Qazax və digər yerlərdən tapılmış eyni şəkilli qablara Yaloylutəpə
tipli məmulat deyilmişdir. Bu keramika qırmızı-kərpici rəngdə
olub, gövdəsinin bikonik şəkli, ağzının uzunluğu və tək qulpunun
yanda olması ilə fərqlənir. Onların bir qrupu oturacaqsız, digər
qrupu isə yastı oturacağı olan silindrik dayaq üzərində yerləşir. Bu
qab-ların boğazları bəzən qabartma halqalar, gövdələri isə üç ədəd
gözlük naxışlarla bəzənir. Qabartma halqalar qabdakı mayeni
bədxah ruhlardan, gözlük şəkilli naxışlar isə bədnəzərdən
mühafizə edirmiş.
Yaloylutəpə qabları şərabçılıq təsərrüfatı ilə əlaqədar olaraq
istehsal edilmişdir. Həmin qablar formalarının mütənasibliyi və
plastik gözəlliyi ilə qədim Azərbaycan keramikasında xüsusi yer
tutur.
Bu dövrün keramikasındakı dekorativ bəzək xüsusiyyətləri
ənənəvi və yeni tipli olması ilə iki qrupa bölünür.
Tunc dövründən gəlmə ənənəvi bəzək üsullarına misal
olaraq, cilalanmış qara rəngli naxışları, az maddə ilə həkk edilmiş
ornamentləri göstərmək olar. Bundan əlavə, şaquli girintilər
şəklində olan kannelyurlar, gil düyməciklər və qabartma xətlər də
______________Milli Kitabxana_____________
264
daha qədimdən gəlmiş dekorativ formalardır. Belə ənənəvi bəzək
ünsürlərindən biri də məhsuldarlıq kultu ilə əlaqədar olan taxıl
dənələrinin dekorativ motiv kimi işlədilməsidir.
Bu dövrün keramikasında yeni bəzək üsulları və motivləri
də özünü göstərir. Misal üçün, Yaloylutəpə qablarında iki-iki, üç-
üç yerləşmiş düymələrin və cızılmış naxışların sadəliyinə
baxmayaraq, onlar məmulatın keramik forması ilə o dərəcədə
ahəngdardır ki, qabların plastik nöqsanlarını hiss etdirmədən
gizlədir, gözəl quruluş cəhətlərini isə nəzərə çarpdırır. Bu hal
Qafqaz Albaniyası dulusçularının əsas yaradıcılıq prinsiplərindən
birini təşkil edir.
Tunc dövründə qara cilalı qabları bəzəyən qabarıq bəzək
motivləri bu dövrdə daha kəskin şəkil alır, daha çox plastikləşmiş
halda nəzərə çarpdırılır. Bu motivlər və onlarla yanaşı işlənən
kannelyurlar ikinci dövrdə torevtika sənətində də öz əksini tapır.
Bu dövrün astral kultu ilə əlaqədar olaraq istər qara, istərsə
də qırmızı rəngli keramikada dini səciyyəli günəş və ay tipli
naxışlar meydana çıxır.
Mingəçevir və Yaloylutəpə ustaları keramikada qabarıq -
ayşəkilli naxışlar yaratmağa xüsusi fikir vermişlər. Ayı təmsil
edən naxışlar bu dövrdə dini təbliğat məqsədi daşımışdır. İkinci
dövrdə isə ay naxışları ornamental motivlərə çevrilmiş və ay kultu
tənəzzülə uğradıqca, bu yeni bəzək forması da ortadan çıxmışdır.
Ay kultu axirət dünyası ideyaları ilə sıx surətdə bağlı
olmuşdur. Odur ki, axirət dünyası haqqında təlimatlar, göstərişlər
yazılırdı. Bu yazılar təsvirli yazılar-piktoqramlar olub, qırmızı
boya ilə kərpici rəngli qablar üzərinə yazılırdı. Üzərində
piktoqram olan belə qablar Mingəçevirdən tapılmışdır.
həmin piktoğramların məzmunundan aydın olur ki, bu
dünyanın dindarları o dünyada-axirət dünyasında da günəş və ay
allahları qarşısında müqəddəs borclarını yerinə yetirməlidirlər,
onların yolunda qurban verməyi unutmamalıdırlar.
Qafqaz Albaniyasının bədii keramikası ikinci dövrdə
tənəzzülə uğrasa da, bu mərhələdə inkişaf tapmış bütün dekorativ
sənət növləri üçün tükənməz yaradıcılıq mənbəyi olmuşdur.
Alban incəsənətinin ikinci mərhələsində memarlıq, bədii
Dostları ilə paylaş: |