______________Milli Kitabxana_____________
259
Piktoqramın məzmununu nəzərə alaraq demək olar ki, bu
tipli tunc kəmərlər qəbilə vuruşmalarında, ölüm-dirim
döyüşlərində qalib gələn, fərqlənən igidlərə verilirmiş.
Həmin dövrdə İran Azərbaycanında bədii metal emalı daha
yüksək səviyyəyə çatmışdı. Bu, Man dövlətinin siyasi və mədəni
tərəqqisi ilə əlaqədar idi. Bu mədəni inkişafın parlaq nümunəsini
Ziviyə zərgərlərinin işlərində görürük. Eramızdan əvvəl VIII əsrə
aid olan bu cür əsərlərdə Zərdüşt dininin təsiri görünməkdədir.
Məşhur Ziviyə xəzinəsi təsadüfi olaraq tapıldıqdan və yerli
əhali tərəfindən vəhşicəsinə talan edildikdən sonra bəzi metal
əşyalar, zərgərlik və zinət nümunələri Luvr muzeyində
toplanmışdır. Onlardan qızıl yaxalıq, qızıl bilərzik, gümüş nimçə
bütün dünyaya məlumdur. Bu əsərlərdə dini-mifoloji motivlərə
geniş yer verilmişdir. Lakin onların mühüm xüsusiyyətləri bədii
formaların kamilliyin-dən, qüvvətli estetik təsirə malik
olmasından ibarətdir.
Aypara şəklindəki qızıl yaxalıqda təsvirlər iki qatda, iki
zolaqda verilmişdir. Yuxarı zolaqda, mərkəzdə dirilik ağacı,
ondan sola və sağa simmetrik olaraq dağ keçisi, daha sonra isə
qanadlı məxluqlar - insan başlı şirlər və adi şirlər, aşağı qatda,
dirilik ağacının yanında (keşiyində) dayanan qanadlı şirlər,
onlardan sonra isə qanadlı məxluqlar, insanlar, qrifon, qoç başlı və
insan başlı şirlər döymə üsulu ilə təsvir edilmişdir. Hər iki zolağın
sonunda dovşan təsvir edilmişdir. Bütün bunlar dini-mifoloji
məxluqlardır.
Burada dirilik ağacı qədim cəmiyyətin müqəddəs atributu-
nişanı kimi kompozisiyanın mərkəzində, görkəmli yerdə
verilmişdir. Onun keşiyində isə dağ keçiləri dayanmışdır. Belə
heyvan təsvirlərini (üstündə günəş nişanı olmaq şərti ilə) Sasani
qablarında da görürük. Bu, onların günəş kultunu təmsil edən
günəşin simvolu olan bir heyvan surəti olduğunu göstərir.
Beləliklə, yaxalıqda təsviri verilmiş dirilik ağacının günəşi təmsil
edən heyvanlar tərəfindən qorunması aydınlaşır. Bu ona görə
maraqlıdır ki, biz belə bir xüsusiyyəti tunc dövrünə aid Xanlar
keramikasında da görürük və daha sonralar, alban dövrü
heykəltəraşlığında da buna rast gəlirik.
______________Milli Kitabxana_____________
260
Qızıl bilərzik günəş təsviri altında üzbəüz yerləşmiş dörd şir
fiquru ilə bəzədilmişdir.
Bütün Ziviyə əsərlərində dövrün ideoloji xüsusiyyətləri,
günəş kultunun təbliği, onun atributları, Zərdüşt dinindən gələn
əfsanəvi varlıqlar və s. əks etdirilmişdir.
İran Azərbaycanında, Urmiya gölünün cənubunda yerləşən
Həsənli adlı qədim yaşayış məntəqəsindən tapılmış gümüş güldan
və qızıl cam da diqqətəlayiq görkəmli sənət əsərləridir. Onlar e. ə.
birinci minilliyin əvvəllərinə aid olub, döymə üsulu ilə
hazırlanmışdır.
Gümüş güldanın xarici səthini qızıla tutulmuş qabartma
təsvirlər bəzəyir. Təsvirlərdə piyada və süvarilərin döyüşü, at,
öküz və şirəoxşar heyvanları qovan insan surəti öz əksini
tapmışdır.
Qızıl camın qabartmaları isə iki cərgədə yerləşmişdir.
Yuxarı cərgədə (soldan) araba sürən ay, günəş və göy allahlarının
şərəfinə qurbanlıq qoyunların gətirilməsi göstərilir. Aşağı cərgədə
qoşa qoç üstündə çılpaq vəziyyətdə, yanlara açılmış əlləri ilə
örtüyünü tutmuş halda su, xeyir və bərəkət ilahəsi Anahid, yenicə
doğulmuş uşağın kahin tərəfindən dualanması, düşmən üzərində
qələbəni xəbər verən carçı və s. təsvir edilmişdir. Atəşpərəstlik
məbədinə məxsus olan bu camdan quraqlığa, sonsuzluğa və s.
məhrumiyyətlərə qarşı keçirilən dini-sehrkarlıq ayinlərində
istifadə edilərmiş.
Beləliklə, qədim Azərbaycanda bədii metal istehsalı ilk
növbədə cəmiyyətin ülvi məqsədlərinə, ideoloji tələblərinə, dini
təsəvvürlərinə xidmət etmişdir. Eyni zamanda, sənətkarlar təbliğ
etdikləri ideyalara uyğun bədii formalar tapmaqda böyük məharət
göstərdikləri üçün yaratdıqları əsərlərin qüvvətli estetik təsir
bağışlamasına da nail ola bilmişlər.
Alban dövrü incəsənəti. Alban dövrünün incəsənəti iki
inkişaf mərhələsi keçmişdir. Birinci mərhələ e. ə. IV-I əsrləri,
ikinci mərhələ I-VII əsrləri əhatə edir.
Birinci mərhələdə bədii keramika, zərgərlik və s. sənətlər
inkişaf tapmışdır. Bu dövrdə memarlıqda güman etmək olar ki,
yuxarıda haqqında danışdığımız meqalitik tikintilər, qazımalar,
______________Milli Kitabxana_____________
261
qaradamlar və konusvarı alaçıq formalı yaşayış evləri ənənəvi
olaraq davam etdirilmiş və bunlardan istifadə olunmuşdur.
Bir çox qədim şəhərlərimizin də bünövrəsi bu dövrdə
qoyulmuşdur.
Bədii keramika Qafqaz Albaniyası incəsənətinin birinci
dövründə (e. ə. IV-I əsrləri) layiqincə inkişaf tapmış yeganə sənət
növüdür. Bu dövrdə ənənəvi olaraq tunc dövründən gəlmiş bir çox
dulusçuluq növləri geniş miqyasda istehsal edilirdi. Bununla
bərabər dövrün iqtisadi-mədəni inkişafı ilə əlaqədar olaraq yeni
keramik formalar da ortaya çıxırdı. O zamanın dekorativ bəzək
üsulları həm ənənəvi, həm də yeni səciyyə daşıyırdı.
Daha qədimlərə aid dulusçuluq nümunələrinə misal olaraq,
fiqurlu və birləşmiş qabları, bir və üç ayağı olan vaza tipli
məmulatı göstərmək mümkündür. Belə dulusçuluq nümunələri
dini əqidələrlə əlaqədar olaraq yaradılırdı.
Fiqurlu keramikanın bu dövrdə çox yayılmış növü zoomorf
qablardır. Belə qabları zahiri formalarına görə beş qrupa bölmək
olar. Birinci qrupa maral, keçi, xoruz, tovuz və s. heyvan və quş
şəklində olan fiqurlu qablar daxildir. İkinci qrupda isə qabların
çiyni ilə boğazı qoyun və at fiqurları vasitəsilə birləşdirilir.
Bəzi qablar da var ki, onların gövdəsi üzərində maral,
qoyun, təkbuynuzlu heyvanların yarım fiquru və ya ancaq başı
düzəldilmişdir. Qorelyef formalı bəzəyi olan belə qablar üçüncü
qrupa aiddir. Dördüncü qrupa daxil olan qabların üzərində maral,
dovşan, qoyun kimi heyvanların qabartma formalı şəkilləri
verilirdi. Belə qabartmalar son dərəcə sxematik olurdu. Bu qrupda
fiqurlu keramikanın tənəzzülə uğradığını əyani şəkildə görürük.
Tənəzzül beşinci qrupun nümunələrində özünü daha qabarıq
şəkildə büruzə verir. Bu qrupun qablarında heyvanlar müxtəlif
əyri, qabarıq xətlər şəklində təsvir edilir. Artıq ornamental forma
almış bu təsvirlər qabların qulpunu, gövdəsini, lüləyini bəzəyir.
Bu nümunələr göstərir ki, dövrün sonunda fiqurlu keramika
tamamilə tənəzzülə uğramışdır. Bununla belə, ayrı-ayrı hallarda
bu tipli qablar ikinci dövrdə də (I-IV əsrlər) yaradılırdı.
Nəzərdən keçirdiyimiz fiqurlu keramika tunc dövründə
olduğu kimi bu dövrdə də su, şərab və sair mayelərin saxlanması
Dostları ilə paylaş: |