Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 268

şəhərləri göstərmək lazımdır. 

Bədii  şüşə  sənəti. Azərbaycanda  şüşə  sənətinin yaranması 

alban dövrü incəsənətinin inkişafının birinci mərhələsinə  təsadüf 

edir. Lakin şüşə ustaları bu dövrdə ancaq bəzək şeyləri (bilərzik, 

müxtəlif muncuqlar və s.) yaratmaqla kifayətlənmişlər.  Şüşə 

qablar istehsalı isə ikinci dövrün məhsulu idi. 

Qədim Azərbaycanda  şüşə istehsalının inkişafı, birinci 

növbədə, ölkənin təbii zənginlikləri ilə bağlı olmuşdur. 

Azərbaycan torpağında kvars qumunun, soda və  əhəng 

yataqlarının olması  şüşənin yerli materialdan bişirilməsi üçün 

imkan yaratmışdır. Bu işdə başlıca  şərtlərdən biri də yanacaq 

mənbəyi olan meşə materialının bolluğu idi. Doğranmış 

ağaclardan yüksək dərəcədə istilik verən yanacaq, onların 

külündən isə  tərkibində natri və kali duzları  və  hətta  əhəng də 

olduğundan, xammal kimi istifadə edilirdi. Bundan başqa,  şüşə 

materialının  əridilməsi üçün odadavamlı gildən kiçik tiyanlar 

hazırlamaq vacib idi. Belə gillər isə Azərbaycanda çox olub, 

dulusçuluqda da tətbiq edilirdi. 

Bədii  şüşə  məmulatı Mingəçevirdə,  İsmayıllı rayonunun 

Qalagah,  Şamaxı rayonunun Xınıslı, Qax rayonunun Torpaqqala 

kəndlərində  və habelə  qədim Azərbaycanın başqa yerlərində 

tapılmışdır. 

İkinci dövrdə  şüşədən  ən çox bədii effektə malik material 

(şəxsi möhürlər, bəzək  əşyaları  və s.) kimi, habelə maye 

qablarının hazırlanması üçün istifadə edilirdi. 

Mingəçevir  şüşə möhürlərində dekorativ elementlərlə 

yanaşı, insan başı və yarımfiquru da cızılırdı. 

Mingəçevir ustaları  şüşədən qadın bəzəyi üçün müxtəlif 

formalı muncuq, hamar və  eşmə bilərziklər hazırlamışlar. 

Bilərziklər abı, yaşıl, qəhvəyi, qara, sarı  və başqa rənglərdə 

istehsal olunurdu. Bilərziklərin belə  rəngarəng alınması üçün 

müxtəlif metal oksidlərindən istifadə edilmişdir. Bəzən  şüşə 

bilərziklərin ucları gümüş bilərziklərdə olduğu kimi ilan başı 

formasında düzəldilirdi. Bu, ilan kultunun incəsənətə göstərdiyi 

təsirlə izah edilir. Uzun əsrlər boyu ilan axirət dünyasının simvolu 

kimi ibtidai insanların  şüurunda yaşamış  və bu anlayış  nəsildən-

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 269

nəslə keçmişdir. Lakin eramızın ilk əsrlərindən etibarən qədim 

Azərbaycanda ilan kultu və digər totemistik təsəvvürlər ay kultu 

tərəfindən sıxışdırılır. Bunun nəticəsində ilan və başqa totemistik 

motivlər dulusçuluqda olduğu kimi getdikcə ideya əhəmiyyətini 

və  təsvir tamlığını itirir, şəkilcə  təhrif olunaraq ornamental 

formaya çevrilir. Belə ideoloji dəyişiklik kənd təsərrüfatının, 

xüsusilə suvarma kanalları  şəbəkəsinin genişləndirilməsi ilə 

əlaqədardır. Belə ki, əvvəllər dinə görə axirət dünyasının allahı 

sayılan Ay, sonralar suvarma sisteminin hamisi hesab edilirdi. 

Qədim Azərbaycanda  şüşə istehsalının mövcud olduğunu 

sübut edən arxeoloji abidələrə misal olaraq Torpaqqalada (IV-VI 

əsrlər) və  Qəbələdə (VII-VIII əsrlər) tapılmış  şüşə bişirən 

emalatxanaların qalıqlarını göstərmək lazımdır. 

Şüşə məmulatı içərisində kiçik qablar öz bədii keyfiyyəti ilə 

diqqəti daha çox cəlb edir. Azərbaycan Dövlət Tarix muzeyində 

saxlanan  şüşə qabları zahiri görkəminə görə altı qrupa bölmək 

olar. 

Birinci qrupun qabları küpə  şəklindədir. Onlar əksər 

hallarda bəzəksiz olur. Lakin bəzi qabların üzərində  şüşə 

saplarının gəzdirilməsindən alınan naxışlara da rast gəlirik. Buna 

misal olaraq I-III əsrlərdə yaradılmış Mingəçevir qabını göstərə 

bilərik. Onun gövdəsi ilanyolu-sınıq xətlərlə bəzədilmişdir. Həmin 

dövrdə türk tayfaları belə ziqzaq xətlərin fövqəladə sehrkar 

qüvvəsinə inanırdılar. Belə  xətlər gecənin zülmətini dağıdan 

şimşəyin, göyləri lərzəyə salan ildırımın timsalı kimi qəbul 

edilmişdi. Xalq belə xətlərdən bədxah qüvvələrə, bədnəzərə qarşı 

mühafizəedici bir nişan kimi istifadə edir, onların sehrkar 

qüvvəsinə inanırdı. Buna görə  də o dövrün gil qablarında, metal 

əşyalarında, taxta və sümük daraqlarda ziqzaq xətlərə tez-tez 

təsadüf edirik. 

Mingəçevirdən tapılmış bu qrupun nümunələri içərisində 

gövdəsi kannelyurlarla bəzədilmiş  bənövşəyi rəngli qablara da 

təsadüf edirik. Onların bəziləri I-II, bəziləri isə IV-VIII əsrlərdə 

yaradılmışdır.  Ədəbiyyatda bu tip qabların qədim Finikiyadan 

gətirildiyi qeyd edilir. Lakin bunların Azərbaycanda geniş 

miqyasda işlədildiyini və buna görə  də yerli ustalar tərəfindən 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 270

təqlid edildiyini də inkar etmək olmaz. 

İkinci qrupa aid olan şüşə qablar armudu formada olduğu 

halda, üçüncü qrupun nümunələri özünün şaquli kompozisiyaları 

ilə fərqlənir. 

Üçüncü qrupa daxil olan qablar, əsasən, Mingəçevirdə 

tapılmışdır. Onları gövdələrinin zahiri formalarına görə üç tipə 

bölmək olar. Birinci tip qabların gövdəsi küpə  şəklində olduğu 

halda, ikinci tip qablarda gövdə uzunsovlaşmış  şəkil almışdır. 

Üçüncü tip qablar isə konik formaları ilə fərqlənirlər. I-III əsrlərə 

aid olan bu üç tipdən başqa Mingəçevirdə IV-VIII əsrlərin 

dördkünc prizma şəkilli şüşə qabları da tapılmışdır. 

Dördüncü qrup qablar müxtəlif formalı dekorativ-

ornamental bəzəkləri ilə  fərqlənir. Onlardan III-IV əsrlərdə 

hazırlanmış uzunsov naxışlı qabları göstərmək olar. Belə naxışlar 

Mingəçevirin I əsrə aid keramik qablarında da vardır. Bu növ şüşə 

qablar Mingəçevirdə IX-XIII əsrlərdə də istehsal edilmişdir. Şüşə 

qabların badamı çıxıntılarla bəzədilməsi onlara metal məmulatının 

görkəmini verir. 

Beşinci qrupa zərif, dairəvi oturacağı olan şüşə piyalələr 

daxil edilir. Bu tipli qablar İsmayıllı rayonunun Qalagah və 

Şamaxı rayonunun Xınıslı  kəndlərindən tapılmışdır. Onlar I-II 

əsrlərə aiddir. Bu qabların zahiri bəzəyində qabartma ünsürlərə 

tez-tez rast gəlirik. 

Sonuncu, altıncı qrupa şaquli formalı piyalələr aiddir. Bir 

qayda olaraq, onların dairə şəkilli alçaq dayaqları olur. 

Şüşə  sənəti Qafqaz Albaniyasının digər dekorativ sənətləri 

ilə (məsələn, keramika və torevtika sənətləri ilə) sıx  əlaqədə 

yaranmış və inkişaf etmişdir. Bu sənət ölkədə maddi mədəniyyətin 

formalaşmasında görkəmli rol oynamış  və orta əsrlərdə 

Azərbaycanda orijinal şüşə  sənətinin yaranması üçün zəngin 

mənbə olmuşdur. 

Qədim incəsənətimizin ikinci inkişaf dövründə (I-VII əsrlər) 

bədii  şüşə  sənəti bir çox səbəblərə görə  tənəzzülə  uğramış 

dulusçuluğun zəifləməsini daha da sürətləndirmişdir. Bu yeni 

sənət ikinci dövrün ictimai amillərinə daha çox uyğun idi; bu vaxt 

dini təsəvvürlər getdikcə  zəifləyir, feodal saraylarında eyş-işrət, 

---