______________Milli Kitabxana_____________
274
incəsənəti bu dövrdə dönüş mərhələsi keçirib dini əqidələrdən
uzaqlaşır və dünyəvi ideyalarla sıx surətdə bağlanır.
Alban dövründə zərgərlik sənəti iki inkişaf mərhələsi
keçmişdir. Birinci mərhələ e. ə. IV-I əsrlərini, ikinci mərhələ isə I-
VII əsrləri əhatə edir.
Birinci mərhələdə Mingəçevirin və Yaloylutəpənin qədim
zərgərləri tərəfindən üzüklər, sırğalar, baş bəzəkləri (cütqabağı),
qol bilərzikləri, arpa şəkilli qızıl muncuqlar və s. hazırlanmışdır.
Bu bəzək məmulatının əksəriyyəti alban dövründən də əvvəl
qədim azərbaycanlıların məişətində işlənmiş və ənənəvi olaraq
sonrakı dövrlərdə davam etdirilmişdir.
Birinci mərhələdə bəzəklərin əksəriyyəti dini səciyyə
daşıyırdı. Bu baxımdan qızıl sırğalar və bilərziklər birinci mərhələ
üçün səciyyəvi sayılan əşyalardır.
Sırğaların asma hissəsi hansı formada olursa-olsun
halqalarının ucları, bir qayda olaraq, ilan başını təmsil etməli idi.
Bu, birinci mərhələdə ilan kultunun çox qüvvətli olmasından,
hətta bəzəklərə də öz təsirini göstərməsindən irəli gəlirdi.
Bir sıra qızıl və gümüş sırğalar da vardır ki, onların asma
hissəsi dənlərdən tərtib edilmiş bərabərtərəfli üçbucaqlar
şəklindədir. Belə sırğalardakı dənlər taxılı, digər dənli bitkiləri və
üzümü təmsil edir. Demək, bu tip bəzək şeyləri bərəkət,
məhsuldarlıq kultuna həsr edilmişdir. Yaloylutəpənin aypara
şəkilli qızıl sırğalarının aşağı hissəsində də üç dən yerləşdirilir.
Görünür ki, bunlar da bərəkət kultu ilə əlaqədar olmuşdur.
Qol bilərzikləri tuncdan və gümüşdən düzəldilirdi. Onların
ucları ilan və qoyun başları formasında tökmə üsulu ilə
hazırlanırdı. Güman etmək olar ki, ölüləri axirət dünyasına
göndərmək ayinində ilan başlı qol bilərziklərindən də istifadə
edilmişdir. İbtidai insanların etiqadına görə, qolunda belə bilərzik
olan ölülər axirət dünyasında bədxah ruhların əzabından xilas
olurlar.
Qol bilərziyində qoyun başının olması totemizmin
əlamətidir. O vaxtlar hər qəbilənin bir totemi-himayəkar heyvanı
vardı. Belə totemlərin surətlərini özləri ilə boyunlarında,
qollarında gəzdirən qədim insanlar elə zənn edirdilər ki, artıq hər
______________Milli Kitabxana_____________
275
cür bədbəxt hadisələrdən qorunacaqlar, onlara bədxah ruhlar heç
vaxt toxuna bilməyəcək. Belə bilərziklərdə ilan və qoyun
başlarının ünsürləri-gözləri, ağzı və burnu kəsmə üsulu ilə
dəqiqləşdirilmiş, başların yan tərəfləri isə narın kəsilmiş xətlərlə
bəzədilmişdir.
Birinci dövrün texnoloji və bədii nailiyyətlərindən görünür
ki, qədim ustalar tökmə, döymə (çekan) və basma (ştamp) kimi
üsullardan müvəffəqiyyətlə istifadə etmişlər. Onlar lövhə şəkilli
Mingəçevir sırğalarında qırmızı rəngli daşlar tətbiq etməklə qədim
Azərbaycan zərgərliyinə yeni texnoloji xüsusiyyət və əvəzedilməz
bədii estetik keyfiyyət gətirmişlər.
İkinci mərhələnin zərgərlik məmulatı dini təsəvvürlərdən
uzaqlaşaraq, dünyəvi ideyalara, dekorativ məqsədlərə xidmət
etmişdir.
Bu dövrdə Qafqaz Albaniyasının Mingəçevir, Xınıslı,
Qalagah (İsmayıllı rayonu) və Torpaqqala (Qax rayonu) kimi
zərgərlik mərkəzləri olmuşdur. Belə qədim şəhərlərdən tapılmış
bəzək şeyləri formalarının orijinallığı ilə fərqlənir. İkinci dövrdə
hazırlanan qızıl məmulatı sayca çox və bədii keyfiyyətcə daha
yaxşı olduğu üçün, bu dövr zərgərlik sənətinin yüksəliş dövrü
hesab edilir.
I-VII əsrlərdə zərgərlər sırğa, belbağı toqqası, qızıl
muncuqlar, bilərziklər, sancaqlar və üzüklər hazırlamaqla bərabər
silahları da bəzəyirdilər.
Birinci mərhələdə qeyd etdiyimiz üç dənli qızıl sırğalar bu
dövrdə daha da təkmilləşmişdir. İndi dənlərin sayı daha da
çoxalmış, onlar birbaşa halqaya yox, halqaya bənd edilmiş qızıl
kürəciyə yapışdırılırdı. Mingəçevirdə belə sırğalardan çox
tapılmışdır. Onların içərisində elələri də var ki, qızıl kürəcik
əvəzinə qırmızı əqiq-dən muncuq qoyulmuşdur.
Bu dövrün zərgərlik işlərində təbii daşlardan, xüsusilə
qırmızı rəngli daşlardan geniş surətdə istifadə olunurdu. Belə
daşlar həm üzüklərdə, həm də sırğalarda tətbiq edilirdi. Məsələn,
Torpaqqaladan tapılmış sırğada dörd üçbucaq çərçivə içərisinə
qırmızı daşlar yerləşdirilmişdir. Eyni tipli, lakin daha mürəkkəb
quruluşlu sırğa Qalagahdan tapılmışdır.
______________Milli Kitabxana_____________
276
İkinci mərhələdə zərgərlər daha sadə və daha zərif məmulat
yaratmağa çalışırdılar. Onlar sadə konstruktiv formalardan,
ornamental dekor elementlərindən istifadə edirdilər. Bundan
əlavə, aydın görünür ki, zərgərlik sənətinin inkişafı bir tərəfdən
texnoloji proseslərin təkmilləşməsindən, digər tərəfdən isə estetik
zövqün yüksəlməsindən asılı olmuşdur. Nəticədə, zərgərlik
işlərində yüngül ornamental formalara daha çox yer verilmiş və
beləliklə də, sonralar inkişaf edən şəbəkə üsullarının əsası
qoyulmuşdur:
Həkkaklıq və heykəltəraşlıq. Gil, daş, metal, qiymətli daş,
şüşə kimi cisimlər üzərində müxtəlif rəsmlərin iti uclu alətlər
vasitəsi ilə oyulması heykəltəraşlıq və həkkaklıq sənətini
yaratmışdır. Cəmiyyət tarixinin və eləcə də incəsənətin inkişaf
mərhələlərinin öyrənilməsində bu sənət etibarlı mənbələrdən
hesab edilir.
Ədəbiyyatda üstü təsvirli daşlara gemma deyilir. Gemma iki
cür olur: üzərindəki təsvir cızılmış olanda i n t a l i y a, qabarıq
olanda k a m ey a adlanır.
Azərbaycan ərazisində tapılmış həkkaklıq (qliptika)
nümunələri e. ə. I minilliyin başlanğıcından eramızın XX əsrinə
qədər olan uzun bir dövrün müxtəlif mərhələlərində yaradılmışdır.
Onların əksəriyyəti alban dövrünə aid olub, Mingəçevir, Xınıslı,
Torpaqqala, Qəbələ, Örənqala, qədim Gəncə kimi yerlərdən
tapılmışdır.
Həkkaklıq nümunələrinin köməyi ilə ayrı-ayrı dövrlərdə
oyma sənəti ilə məşğul olmuş rəssamların ustalıq səviyyəsini
öyrənmək olur.
Azərbaycan ərazisində tapılmış həkkaklıq nümunələrini üç
qrupa bölmək olar. Birinci qrupa yunan-Roma sənətkarlarının
yaratdığı nümunələr, ikinci qrupa Sasani sənətkarlarının əsərləri
və üçüncü qrupa qədim Azərbaycanın oyma ustalarının kiçik
cisimlər üzərindəki rəsmləri daxildir.
Antik həkkaklıq nümunələri Azərbaycana hələ e. ə. IV-III
əsrlərdə İrandan gətirilmişdir. Lakin antik oyma əşyalarının ardıcıl
olaraq Azərbaycana gətirilməsi, e. ə. I əsrin ortalarında (66-65-ci
illərdə) Lukull və Pompeyin rəhbərlik etdiyi Roma qoşunlarının
Dostları ilə paylaş: |