______________Milli Kitabxana_____________
271
əyləncə məclisləri adi hal alır və şəhər həyatı korlanmağa başlayır.
Odur ki, şüşə istehsalına olan ehtiyac dövrün ictimai zərurəti kimi
ortaya çıxır.
Şüşə sənətinin inkişafı VIII əsrdən etibarən Azərbaycanda
şirəli dulusçuluq məmulatının istehsalı üçün texnoloji baza
yaratmışdı. Belə ki, şüşə və keramika üçün şirələrin istehsalı,
təxminən, eyni texnoloji proseslər və eyni xammal tələb edirdi.
Qədim Azərbaycanın şüşə məmulatı qəlibə salmaq və
üfürmək kimi iki üsulla hazırlanırdı. Bu dövrdə ustalar şüşənin
hələ tamamilə ağ rəngdə alınmasına nail ola bilməmişlər.
Xammalın (qum, soda, əhəng) tərkibində olan dəmir qatışıqları
şüşənin yaşılımtıl rəng almasına səbəb olurdu.
Şüşə məmulatı içərisində göy, yaşılaçalan göy və abı rəngli
qablara da rast gəlirik.
O vaxt ustalar hələ dəmiri və misi lazımlı əsas materialdan
ayıra bilmirdilər. Təmiz ağ rəngli şüşə alınması üçün qumu
tərkibində müxtəlif metal oksidləri olan duzlardan ayırmaq lazım
idi.
Şüşə kürələrində xammalın bişməsi üçün 1500°-yə qədər
istilik tələb olunurdu. İstənilən istiliyi əldə etmək üçün isə
meşələrdə olan bol və yararlı ağaclardan istifadə edilirdi. Lakin
ibtidai şəkildə qurulmuş kürələrdə istiliyin çox hissəsi ətrafa
dağılır və itib gedirdi. Əldə edilən istiliyin kifayət etməsi üçün
şüşə xəmiri ibtidai və kiçik qazanlarda bişirilirdi. Nəzərə almaq
lazımdır ki, qazandan götürülən şüşə xəmiri tez soyuyur, soyuq
halda isə ona forma vermək olmurdu. Bütün bu çətinliklərin
nəticəsidir ki, o dövrdə ancaq kiçik həcmli qablar istehsal etmək
mümkün olmuşdur.
Alban dövründə bədii şüşə istehsalının inkişafı iki
mərhələdə (I-IV və IV-VII əsrlər) baş vermişdir. İkinci dövrdə
qabların həcminin nisbətən böyük olması, yəqin ki, şüşə bişirən
kürələrin təkmilləşməsindən irəli gəlmişdir. Bu texniki tərəqqi isə
həmin dövrdə dəmirçiliyin inkişafı və dəmirçi kürələrinin daha
məqsədəuyğun şəkildə qurulması ilə əlaqədardır. Dəmirçiliyin
tərəqqisi isə, şübhəsiz ki, istehsal alətlərinin istehsalı və
müharibələrlə sıx surətdə bağlı idi.
______________Milli Kitabxana_____________
272
Bədii metal. Zərgərlik.
Qədim Azərbaycanda bədii metal sənətinin inkişafı alban
dövründə yeni mərhələyə qədəm qoyur. Bu sənət artıq, əvvəlki
dövrlərin dini təsəvvürlərin-dən azad olaraq, əsasən, məişət
ehtiyac-larına və həyati ideyalara xidmət etməyə başlayır. Bədii
metal ustaları tunc və gümüşdən məişətdə lazım olan qablar
hazırlayırlar. Bədii metal sənətinin bu növünə torevtika deyilir.
Qafqaz Albaniyasında torevtika sənəti xüsusilə I-VII əsrlərdə
geniş surətdə yayılır.
Bu dövrdə Mingəçevirdə, Torpaqqalada və Qafqaz
Albaniyasının ərazisinə daxil olmuş Cənubi Dağıstanda torevtika
nümunələri istehsal edən emalatxanalar fəaliyyət göstərmişdir. Bu
emalatxanaların məhsulu sırf praktik əhəmiyyət daşısa da,
qabların bəzəyində əvvəlki dövrlərin dini təsəvvürlərindən doğan
motivlər yenə də qalmaqda idi. Lakin bu ünsürlər getdikcə dini
əqidələrdən uzaqlaşır və dekorativ-ornamental motivlərə
çevrilirdi. Bu baxımdan Mingəçevir və Torpaqqaladan tapılmış
gümüş camlar çox maraqlıdır. I-II əsrlərə aid Mingəçevir camı
ritmik olaraq dörd dəfə təkrar edilən dörd barmaq naxışla
bəzədilmiş, bu qruplaşmış naxışların arasındakı boşluqlar isə cüt
üzüm salxımı qabartmaları ilə doldurulmuşdur.
Üzüm salxımları birinci dövrdə məhsuldarlıq, bərəkət
kultunun əlamətlərindən biri sayıldığı halda, bu mərhələdə qabın
dekorativ bəzək ünsürünə çevrilmiş ornament motivi kimi qəbul
edilir.
Torpaqqaladan tapılmış III əsrlərə aid gümüş camın içində
maralı yıxıb parçalayan qanadlı şirin təsviri cızılmışdır.
Heyvanların təsviri realist səpkidə yaradılmışdır. Burada qanadlı
şirin rəsmi atəşpərəstlik kultu ilə əlaqədardır. Şir od və günəşin
ilahiləşmiş qüdrətini təmsil etdiyi halda, maral təslim olmuş,
ölümə məhkum, köməksiz bir varlığın obrazıdır. Həmin təsvirlər
simvolik səciyyə daşıyır.
Cənubi Dağıstanda yaradılmış VI-VII əsrlərə aid tunc su
qablarının təsvirləri də ənənəvi olaraq davam edən qədim
motivlərdəndir. Həmin motivlər əvvəlki dövrlərdə sırf dini
səciyyə daşıdığı halda, bu dövrdə artıq dekorativ bəzəklərə
______________Milli Kitabxana_____________
273
çevrilmişdir. Rusiya Federasiyası Dövlət Ermitajında belə metal
qab nümunələrindən ikisi saxlanılır.
Armudu şəkilli, təkqulplu birinci qabın üstündə müqəddəs
ağacın rəsmi, onun iki tərəfində isə tovuz quşunun təsvirləri
döyülmüşdür.
Tovuz quşunun müqəddəs sayılan təsviri zaman keçdikcə
atəşpərəstliyin ortadan çıxması ilə əlaqədar olaraq öz formasını
dəyişib sadələşmiş və nəhayət, «buta» şəklinə düşmüşdür. Buta
isə türk xalqlarında başlıca ornament motivi kimi qəbul edilmiş və
sonralar başqa qonşu xalqların da incəsənətinə daxil olmuşdur.
Qulpsuz, armudu şəkilli tunc su qabının döymə üsulu ilə
bəzədilmiş gövdəsi nəbati naxışlarla örtülmüşdür. Naxışların
üstündə yerləşdirilmiş qoşa butalar naxışlarla üzvi surətdə
əlaqələndirilmişdir. Təsvirdə butaların tovuz quşundan əmələ
gəldiyini göstərən bir ünsür özünün arxaik xüsusiyyətini yaxşı
saxlamışdır: bu, butaların aşağısında görünən və tovuz quşunun
quyruğunu xatırladan rəsmdir.
Bu dövrün tunc qablarında xalis bəzək elementi kimi
işlənmiş naxış motivlərinə də rast gəlirik. Onlardan ən təsirlisi
kannelyur ornament motividir. Kannelyurlar qabın gövdəsinin
döymə üsulu ilə ritmik şəkildə yan-yana düzülmüş şaquli batıqlara
bölünməsindən alınır. Bu motiv Azərbaycan torevtikasına Qafqaz
Albaniyasının bədii keramikasından keçmişdir.
Torevtikanın inkişafı ölkənin Sasani dövləti tərəfində Bizans
dövlətinə qarşı vuruşması faktı ilə də əlaqədardır. Çünki müharibə
edən ölkəyə çoxlu silah və zirehli geyimlər lazım idi. Bu isə
qədim Azərbaycanda dəmirçiliyin geniş yayılmasına kömək etmiş,
bundan əlavə, hərbi qənimət ki-mi əldə edilən antik torevtika
nümunələri də bu sahədə mədəni əlaqələrin genişlənməsinə,
qabaqcıl texnikanın və yunan bədii formalarının
mənimsənilməsinə səbəb olmuşdur. Antik dövr sənət
xüsusiyyətlərinin Qafqaz Albaniyası ustaları tərəfindən qəbul
edildiyini göstərən nümunələrə tez-tez rast gəlirik. V-VII əsrlərə
aid olan iki tunc Dağıstan məcməyisini buna misal göstərə bilərik.
Hər iki məcməyidə antik təsvir formalarının təsiri görünür.
Torevtika sənətinin inkişafı göstərir ki, qədim Azərbaycan
Dostları ilə paylaş: |