______________Milli Kitabxana_____________
256
geniş ağızlı və oturacaqlı qabın qoşa qoyun başı ilə bəzədilməsi də
totemizm, xeyir və bərəkət əqidəsi ilə əlaqədardır. Bu qabın
daxilindəki qoyun rəsmləri və meandr naxışı gümüşlə inkrustasiya
edilmişdir. Belə tipli qabın tunc dövrünə adi naxışsız, tək qoyun
başlı nümunəsi qədim Gəncə tərəflərdə, indiki Qasım İsmayılov
kəndində tapılmışdır.
Dəmir dövründə bədii cilalı qara keramikanın nisbətən
zəiflədiyi özünü göstərir. Lakin alban dövrünün birinci inkişaf
mərhələsində tunc dövrü bədii ənənələrinin yenidən dirçəldiyi
nəzərə çarpır. Bu dirçəlmə isə cəmisi 5-6 əsrdən çox çəkmir.
Bədii metal. Qədim Azərbaycanda eneolit dövründə mis
kəşf ediləndən sonra metal ibtidai icma cəmiyyətinin iqtisadi,
təsərrüfat, ictimai və mədəni həyatında görkəmli rol oynamağa
başlayır. Bu zaman başqa metallar da tapılıb müəyyənləşdirilir.
Misal üçün, qurğuşun, qalay, marqanes metallarının kəşfi
Azərbaycan tarixində yeni və mütərəqqi bir dövrün, tunc
dövrünün başlanması ilə bağlıdır.
Tunc dövründə qədim əcdadlarımız bu yeni metalların hər
birini mislə əridərək təzə keyfiyyətli və daha bərk olan tuncu kəşf
etdilər. Tunc yeni dövrün açarı oldu. Tunc istehsal aləti, silah və
kult əşyalarının yaradılması üçün daha əlverişli və daha davamlı
bir metal idi. Onun ictimai həyatda törətdiyi inqilab ibtidai
insanlarda metala qarşı yeni ülvi münasibətlər yaratdı. Onlar
metalın ilahi bir qüvvə olmasına inandılar. Tuncun böyük istilik
nəticəsində yarandığını, yəni oddan doğduğunu görən ibtidai
insanlar onu günəşin töhfəsi kimi, günəş qüdrətli bir varlıq kimi
qarşıladılar. Beləliklə, metal kultu ortaya çıxdı. İnsanlar ona həm
pərəstiş edir, həm sığınır, həm də ondan kömək diləyirdilər. Odur
ki, bədxah ruhlara qarşı mübarizə üçün hazırlanmış tunc zənglərin
cingiltili səsindən istifadə olunur, ikibaşlı baltalara müraciət
edilirdi. Bu xüsusiyyət Azərbaycan xalqının etnoqrafiyasına və
folkloruna da daxil olmuşdur. Xəstələrin başı altına bıçaq, qayçı
və ya başqa metal şey qoymaq, yaxud Günəş və Ay tutulanda sinc
çalmaq (iki metal lövhənin bir-birinə vurulması) və s. metal
kultunun izləridir. Folklorumuzda bu kultla bağlı olan bir sıra
motivlər vardır. Yaxın keçmişə aid olan əfsanələrimizdə deyilir ki,
______________Milli Kitabxana_____________
257
insanlara ziyan verən çox qüvvətli və əzəmətli qulyabanını almaq
və tabelikdə saxlamaq üçün onun tüklü dərisinə metal (sancaq)
sancmaq lazımdır. Bu sancaq onun bədənində olduğu müddətdə
qulyabanı insanların hər cür əmrlərini yerinə yetirir və çox müti
olur. Sancağı çıxaran kimi isə böyük ziyanlar verərək qaçır. Bu
əfsanədə metalın qüdrəti, onun qoruyucu xüsusiyyəti təbliğ
olunur.
Tunc dövründə təsərrüfat və hərbi əhəmiyyəti olan çoxlu
tunc məmulatı istehsal edilmişdi. Bədii keyfiyyətli nümunələr isə
əksər hallarda dini səciyyə daşıyırdı. Onlardan biri Xanlar
rayonunda tapılmış tunc məmulatdır. Onun yarıdan iki hissəyə
bölünmüş bərabərtərəfli üçbucaq forması və aşağı üfqi haşiyəsi
qoşa spirallarla, döymə üsulu ilə bəzədilmişdir. Bu ornamentlər ay
allahı ilə əlaqələndirilərək kişi cinsinin qüdrətini təmsil etməklə,
guya bəd nəzərdən də mühafizə edirmiş. Üçbucaq hissə aşağı
haşiyə ilə 6 simmetrik saya qollarla birləşir. Aşağı haşiyənin
zəncirlərindən içi boş və şəbəkəli gövdəsi olan, tökmə üsulu ilə
hazırlanmış dörd quş fiquru asılmışdır. Çovdar qəbirlərindən də
belə quşlar tapılmışdır.
Bir neçə ölünün dəfn edildiyi ümumi qəbirdən tapılmış
(Xanlar rayonu) tunc məmulat bədxah ruhlara qarşı animistik və
magik səciyyə daşıyır. Həmin quşların içi boş bədənlərində
ölülərin ruhu guya əbədi «rahatlıq tapacaqmış». Tunc fiqurun
solundan və sağından isə bədxah ruhları qovmaq üçün iki zınqırov
asılmışdır.
Eramızdan əvvəl birinci minilliyin əvvəlində, yəni dəmir
dövrünün başlanğıcında da tunc dövrü ənənələri özünü
göstərməkdə idi. Buna misal olaraq Qarabağın Dolanlar
kəndindən tapılmış ikibaşlı maral fiqurunu nəzərdən keçirək. Bu
nadir metal fiqur tökmə üsulu ilə hazırlanmışdı. Maral bu dövrdə
qədim azərbaycanlıların pərəstiş etdikləri totem-himayəkar allah
idi. Tunc maral fiquru həmin totemə həsr edilmişdir. Bu dövrə aid
İranda və Gürcüstanda tapılmış ikibaşlı at və sair heyvan fiqurları
da xeyir və bərəkət kultuna həsr edilmişdir.
Sxematik şəkildə tunc təbəqədən hazırlanmış fiqurdan
onşəbəkəli zınqırov, onların ortasında isə birşəbəkəli qoza
______________Milli Kitabxana_____________
258
asılmışdır.
Bu dövrün çox yayılmış maraqlı məmulatının bir tipini də
tunc kəmərlər təşkil edir.
Üzərində cızma üsulu ilə heyvan, quş, insan, naxış və s.
rəsmlər çəkilmiş bu kəmərlər qədim Azərbaycan incəsənətinin
səciyyəvi nümunələrindəndir. Bu kəmərlərin üzərində
kosmoqonik ideyalar, kainatın od, torpaq, hava, su kimi dörd əsas
amildən ibarət olduğunu göstərən təsəvvürlər simvolik təsvir
motivləri vasitəsilə verilmişdir.
Tunc kəmərlərin bir qrupunu da üzərində piktoqrafik
təsvirlər cızılmış əsərlər təşkil edir. Onların ən tipik nümunəsi
kimi Gədəbəydən tapılmış tunc kəmərin piktoqramına nəzər salaq.
Burada bir-birini izləyən beş heyvan rəsmi verilmişdir. Sol
tərəfdən birinci, üçüncü və beşinci yerdə üstündə günəşin svastika
şəklində simvolik təsviri verilmiş şir fiqurları cızılmışdır. Heç bir
işarə olmadan məlumdur ki, şir rəsmi bu dövrdə günəş və od
rəmzi kimi işlənirdi. İkinci və dördüncü yerdə isə tək buynuzlu
fantastik heyvan rəsm edilmişdir. Bu heyvanı hər yerdə ilan rəsmi
müşayiət edir. İlan rəsmi özlüyündə axirət dünyasının simvolu
olduğu üçün bu heyvan da yeraltı ölülər dünyasının simvolu kimi
qəbul edilir. Beləliklə, yazı iki heyvanın: günəşi, işığı təmsil edən
şirlə, qaranlıq dünyanın rəmzi olan tək buynuzlu heyvanın
mübarizəsi nəql edir. Piktoqramda işıqla qaranlığın, həyatla
ölümün mübarizəsi təsvir edilmiş və odun, işığın, həyatın qalib
gələcəyi göstərilmişdir. Qədim rəssam bu fikri qəbilə üzvlərinə
çatdırmaq üçün yazını günəş işarəli şirin təsviri ilə başlayıb, onun
mübarizədə qalib gəlmiş əzəmətli şəkli ilə qurtarmışdır. Sol
tərəfdə, birinci şirin arxasında dirilik ağacı təsvir edilmişdir. O,
günəşin himayəsində olan həyatı təmsil edir. Bu piktoqramda şir
xeyir allahı Hörmüzdü, tək buynuzlu heyvan isə şər allahı
Əhriməni təmsil edir.
Kəmərin sol və sağ uclarında suyun, bolluğun qoşa
spiraldan ibarət rəmzi işarələrini də görürük. Həmin işarələr
məhsuldarlığı, xoşbəxt həyatı təmsil edir, kəməri isə bəd
nəzərlərdən hifz edirmiş. Bu işarələr ikiqat şəkildə kəməri
haşiyələyir.
Dostları ilə paylaş: |