______________Milli Kitabxana_____________
253
Qablar germetik şəkildə bağlanmış kürələrdə 800-900
dərəcə istilikdə bişirilirdi. Onlar yaxşı bişəndən sonra kürənin
bacası açılaraq istilik 400 dərəcəyə endirilir, kürə yenidən
möhkəm bağlanır, ocağında yaş odun yandırmaqla onun qablar
bişən yuxarı mərtəbəsinə istilik deşikləri vasitəsi ilə his verilirdi.
Həmin his qabların daxili və xarici səthinə, gilə hopurdu.
Tüstülənmə prosesində istidən genişlənmiş gil qabların səthi
doyunca his qəbul edərək qara rəng alırdı. Bundan sonra kürənin
ocağı tamamilə söndürülür, istilik getdikcə azalırdı. İstilik
azaldıqca qablar soyuyur və xarici səthi yığılır, nəticədə, qara his
(duda) qabların divar-larında həmişəlik olaraq qalırdı. Qablar
soyuyandan sonra təmizlənir, üzəri mumla örtülərək yumşaq parça
ilə sürtülüb cilalanırdı. Bu prosesdən sonra qablar qara və parıltılı
olurdu. Kürədə 800-900 dərəcə istilik olanda ona tüstü verilmirdi.
Əks təqdirdə, duda yanar və qaralama prosesi baş tutmazdı.
Bu dövrdə İran Azərbaycanında da qara cilalı keramika
həmin üsulla hazırlanırdı.
Qaralama texnologiyasını biləndən sonra kürə şəkilli Xocalı
qabının mürəkkəb naxış kompozisiyasının necə hazırlanması
aydın olur. Burada qabın çiyinlərini bəzəyən günəş təsvirinin qara
sivri ucları qab bişməmişdən qabaq bərkidilib cilalanmış
olduğundan qabın ümumi boz rəngindən fərqlənir.
Gil məmulatları hisə verirkən müxtəlif səbəblər üzündən,
məsələn, kürədə (sobada) istiliyin azlığından qabların divarları
zəruri qədər genişlənmir, nəticədə kifayət qədər his qəbul
etmədiyindən qablar qara deyil, boz rəng alır. Gillərin tərkibində
olan dəmir duzlarının bu və ya digər dərəcədə olması ilə əlaqədar
olaraq qaralama prosesindən keçirilməmiş qablar bişəndən sonra
sarı, açıq-qırmızı, tünd-qırmızı, qırmızı-kərpici rəngi və s. rənglər
alır. Buna səbəb, qablar bişərkən həmin dəmir duzlarının dəmir
oksidinə çevrilməsidir. Dəmir oksidi isə qırmızı boyaq maddəsi
kimi məşhurdur.
Qara keramikanın bədii şəklə düşməsi üçün tunc dövrünün
dulusçuları başqa vasitələrdən də istifadə etmişlər. Onlar qabların
cızma təsvirlə bəzədilməsinə, cızma rəsm və naxışların ağ maddə
ilə inkrustasiya edilməsinə və nəhayət, fiqurlu keramikanın
______________Milli Kitabxana_____________
254
yaradılmasına da əhəmiyyət vermişlər.
Ağzı gen olan qabların üzərində heyvan, insan və ov
səhnələrinin rəsmləri cızma üsulu ilə çəkilmişdir. Bu tip keramika
Xanlar rayonu üçün səciyyəvidir. Belə qabların üzərindəki
təsvirlər bir qayda olaraq ağ maddə ilə doldurulur. Rəsmlərin
çəkilməsi və onların inkrustasiya edilməsi prosesi, adətən, qara
rəngli qablar bişəndən sonra yerinə yetirilirdi, əks təqdirdə, ağ
maddə kürədə yanıb külə dönərdi. Belə qablara misal olaraq
Xanlar rayonundan tapılmış bir nümunəni göstərmək olar. Burada
ritmik olaraq yerləşdirilmiş iki ovçu və iki keçi təsviri ağ maddə
ilə doldurulmuşdur. Ağ rəngli rəsmlər qara cilalı qabın üstündə
daha yaxşı görünür. Keçi rəsmləri Qobustan petroqliflərini
xatırladır. İnsan surəti sxematik şəkildə olub, iki üçbucağın
birləşməsindən düzəldilmişdir. Fiqur qarşı tərəfdən göstərilir.
İnsanın sağ əlinin üstündə başı-aşağı üçbucaq formasında olan on
bir nöqtə onun qələbələrinin sayını göstərir. Bu, ya düşmən qəbilə,
yaxud da heyvanlar üzərində qazanılan qələbədir. Həmin nöqtələr
onun neçə övlad arzu etdiyini də göstərə bilər. İnsan və heyvan
fiqurları çoxlu nöqtələrlə doldurulmuşdur. Bu onların sayca
çoxalmasını, artmasını, günəş allahından təmənna etməsini
göstərir. Fiqurlar yuxarıda, qoşa əyri xətlər arasında verilmiş,
günəş təsviri altında yerləşdirilmişdir. Heyvan və insan təsvirləri
ilə günəş şəkli nöqtələrlə əlaqələndirilmişdir. Burada ovçu da,
keçi də günəş allahının himayəsində verilmişdir.
Biz bu nümunədə xronika səciyyəli piktoqramla rastlaşırıq.
O, ya ovçunun qələbəsi, ya ölümü, ya da məhsuldarlıq, artım,
çoxalma bayramı və ayini münasibəti ilə konkret bir şəxsə həsr
edilərək yazılmışdır. Həmin şəxs öləndə piktoqram da onu qəbirdə
müşayiət etmişdir.
Piktoqram özünün bütün təsvir vasitələri ilə artma, çoxalma
ideyasına həsr edildiyini göstərir və konkret bir ovçunun
nailiyyətlərindən danışır.
Piktoqramın hər tərəfdən oxunması üçün qabın xarici
səthində insan və keçi fiquru iki dəfə təkrar edilmişdir. Bu prinsipi
alban dövrünün keramik piktoqramlarında da görürük.
Qeyd etmək lazımdır ki, qara cilalı keramikanın ağ maddə
______________Milli Kitabxana_____________
255
ilə bəzədilməsi qədim Zaqafqaziyada ancaq Azərbaycan
dulusçularına xas olan bir xüsusiyyət idi.
Fiqurlu keramika bu dövrdə özünün ən nadir nümunələrini
yaratmışdı. Fiqurlu qablar məlum texnologiyaya əsasən cilalanmış
qara və boz rənglərdə olurdu.
Tunc dövrünə aid fiqurlu qabların çoxu quş şəklindədir. Bu,
o dövrün dini əqidələri ilə bağlıdır. Həmin dövrdə hazırlanmış
tunc quş fiqurları Xanlar, Çovdar və başqa yerlərdən tapılmışdır.
Bu içi boş quşlar ölülərin ruhunun simvolik ifadəsi olub, onların
saxlanması üçün ən etibarlı yer idi. Ola bilsin ki, bu fiqurlar hami
ruhlara da aid olmuşdur. Ruhların yerləşməsindən başqa, onların
qidalanmasını da nəzərə alaraq qəbirlərə quş formalı gil su qabları
qoyulurdu. Belə qablar ənənəvi olaraq Alban dövründə də
düzəldilirdi.
Onların ən yaxşı nümunəsi Füzuli rayonunun Molla
Məhərrəmli kəndindən tapılmışdır. Həmin nümunədə quşun
gözləri muncuqdandır, onlar üst tərəfdən qabarıq xətlə
haşiyələnmişdir. Şərti formada düzəldilmiş bu fiqurda qanadlar
maili qabarıq xətlərlə göstərilmişdir.
Bu dövrdə üstündə bir neçə quş başı olan qablar da
yaradılmışdır.
Dəmir dövrünün əvvəllərində (e. ə. VIII-VI əsrlərdə) fiqurlu
keramikanın daha yeni bir tipi ortaya çıxır. Bu, öküz başı şəklində
olan qablardır. Onlardan biri Gədəbəydə, ikincisi Anadoluda
(xetlərə aiddir), üçüncüsü isə Gürcüstanda qazılıb çıxarılmışdır.
Güman etmək olar ki, maye bu su qablarından süzülərək bədxah
ruhlardan təmizlənirmiş. Alban dövründə bu tip qablara rast
gəlmirik. Lakin onları əvəz edən, onların vəzifəsini görən yeni
zoomorf qablar ortaya çıxır. Bu yeni tipli fiqurlu qablar zoomorf
keramikanın ikinci qrupunda nəzərdən keçirilir. Üçüncü qrupa
daxil olan Mingəçevir ritonu da həmin vəzifəyə xidmət etmişdir.
Öküz başlı fiqurlu qabları Türkiyə tədqiqatçısı Remzi Oğuz
yunan ritonlarının ən qədim tipləri hesab edir. Dəmir dövrünün
başlanğıcında bu tipli keramikanın ortaya çıxması öküzü totem
saymaq əqidəsi ilə bağlıdır.
Daha sonralar (e. ə. VII-V əsrlərdə) tufit daşından yonulmuş
Dostları ilə paylaş: |