______________Milli Kitabxana_____________
287
törəni üçün hazırlanmışdır.
Keçmişdə atın sahibi öləndə onun yəhərini bir neçə gün
tərsinə qoyardılar ki, adamın ruhu qayıdıb evdəkilərə xətər
toxundurmasın. Bu inancla bağlı “Yəhərin tərsə çevrilsin!” qarğışı
da yaranmışdır. Bu baxımdan, xalıda maralların hərəkətinə tərs
istiqamətdə atların düzümü də yas törəninin simvolik göstəricisinə
çevrilir.
c) Ən qədim çağlardan prototürklər yazın (yeni ilin)
gəlməsini və payızın düşməsini qoç və maral timsalında
simvollaşdırmış və sonralar bir sıra türk boyları onların şəkilini
soy-boy damğası kimi istifadə etmişlər. Bu boyların təsviri
sənətində yazın gəlməsi yeni qoç və ya maralın doğulması,
payızda soyuqların düşməsi isə onların yırtıcı heyvan tərəfindən
parçalanması kimi verilmişdir. Saqa rəsmlərindəki an üslubunun
əsasını təşkil edən də bu motivlərdir.
d) Xalının ən kənar şöbəsi olan zolaqda və 24 iç xana ilə 24
maral arasındakı zolaqda yerləşən qrifonlar saqa an üslubunda
gördüyümüz dördayaqlı heyvan bədənli, quş başlı və quş qanadlı
yırtıcı heyvan şəklində verilmişdir. Lakin burada qrifon maralı və
ya qoçu parçalayan pozada deyil, yalqız durumda verilmişdir.
Qanadlarını və quyruğunu yuxarı qaldırıb geriyə baxan bu
qrifonların da hərəkətində gərginlik yox, bir durğunluq var. Olsun
ki, bu kiçik ölçülü qrifonların ən kənar zolaqda kiçik haşiyələr
içində hərəkətsiz durumda verilməsi payıza hələ çox vaxt
qaldığını əks etdirir.
Beləliklə, Pazırıq xalısında eyni istiqamətdə düzülüb sakit
otlayan marallar burada həyat (yaşam) simvoludur. Maralların
sayının da simvolik anlamı vardır. Belə ki, burada verilən 24
maral Mete çağında hunların və Oğuznamələrdə oğuzların bəlli 24
boyunu əks etdirir. Xalının simvolik “dilində” yaşam simvolu olan
maralın sayı ilə (24) xalının orta bölümündə nilufər gülü (hun
gülü) naxışı ilə yer alan 24 saqa-oğuz boyuna və Dədə Qorqud
eposunda “24 sancaq bəyi” deyimi ilə xatırlanan boy başçılarına
sanki “baş sağlığı” verilib, onlara yeni yaşam arzulanır.
Saqa an üslubunda adətən heyvanlar dinamik və gərgin
hərəkətli pozada verilir. Bu xalıdakı at və maralların hərəkətində
______________Milli Kitabxana_____________
288
isə gərginlik yox, bütöv kompozisiyaya uyğun bir həzin sakitlik
və yas ovqatı vardır. Məhz bu fərqi duya bilməyən bəzi yazarlar
yanlış olaraq, buradakı təsvirin saqalara yad olduğunu
söyləmişlər.
5. Toxunma yeri. Qarabağ qədimdən xalça sənətinin
mərkəzlərindən idi və bu gələnək günümüzə qədər davam
etmişdir. X əsrdə əl-Müqəddəsi yazırdı ki, “misli olmayan”
xalçalar Qarabağda toxunub Bərdə bazarında satılır. Yuxarıda
verilən müqayisələr göstərir ki, m.ö. V əsrdə Altayda saqa
elbəyinin yas törəni üçün Azərbaycandan göndərilmiş “saqa-oğuz
xalısı” sonrakı Qarabağın bir hissəsini (o cümlədən Bərdəni) içinə
alan o çağın Sakasena bölgəsində yaşayan saqalar tərəfindən
toxunmuşdur.
Beləliklə, istifadə olunmuş rənglərdən tutmuş, toxunma
üsuluna, naxış və simvollara qədər Qarabağ, o cümlədən türkmən
xalçaları ilə genetik və tipoloji bənzərliyi ilə ortada olan bu
əvəzsiz sənət əsəri saqa-oğuz xalısıdır. Bəs, bu xalının erməni
(hay) xalqına mənsub olduğunu söyləyənlər hansı elmi-tarixi
faktlara əsaslanır?
Vaxtilə xalı ticarəti ilə məşğul olmuş məşhur xalçaşünas
alman alimi Ulrix Şürman “Pazırıq, mənşəyi və yozumu” adlı
kitabında Pazırıq kurqanının m.ö. V əsrdə qərbdən Çinə qədər
uzanan ipək yoluna və ucsuz-bucaqsız bozqırlara nəzarət edən
önəmli bir saqa (skit) kralına aid olduğunu qeyd edir. O, yas törəni
üçün toxunmuş Qafqaz mənşəli xalıdakı səkkiz guşəli naxışın
araba təkəri olduğunu basırıqdakı arabanın qalıqları ilə bağlayır.
Xalının türkmənlərə deyil, ermənilərə aid olduğunu yazan, lakin
qədim tarixdən elementar bilgisi olmayan bu yazara görə, guya bu
sənət əsəri ona görə türkmən xalısı ola bilməz ki, o çağlarda
Altaydan bu yana türklər yox imiş, ermənilər isə Qafqaz
dağlarının güney ətəyindən tutmuş ta Assurun quzey sınırına
qədər böyük bir ərazidə yaşayırmış. Yazar kitabını bu son cümlə
ilə bitirir: “Dəfn mərasimi üçün toxunmuş Pazırıq xalısı bütün
əlamətlərinə (?) görə erməni sənətinin bir şedevr əsəridir”.
Tarixdən bəllidir ki, Van gölü yaxınlığında m.ö. V əsrdə
Ermən (Armeniya) bölgəsi Urartu çağından qalan və öncə Mada,
______________Milli Kitabxana_____________
289
sonra Əhəməni dövlətinin kiçik bir əyaləti idi. Bu bölgəyə haylar
xalının toxunduğu çağdan bir neçə əsr sonra Suriyanın quzeyindən
gəlib yerləşmiş və obyektiv erməni alimlərinin yazdığına görə,
daha sonralar bir xalq kimi burada formalaşmışlar. Buradan çox
sadə bir sual ortaya çıxır, saqa xalısının toxunduğu çağdan bir
neçə əsr sonra formalaşan bir xalq bu xalını necə toxuya bilərdi?
Başqa bir başabəla “alim” Volkmar Gantshorn elmi dərəcə
almaq üçün yazıb Kölndə çap etdirdiyi irihəcmli “Xristian Şərq
xalısı” (1990) adlı kitabında bu xalını ermənilərə aid etməklə
kifayətlənmir, Altaydakı Pazırıq kurqanının da ermənilərə məxsus
olduğunu yazır. Bu yazara görə, hətta türk xalçaçıları xalı-xalça
toxumağı ermənilərdən öyrənmişlər. Bu sərsəm fikrin cavabını bir
gürcü alimin sözləri ilə vermək yerinə düşər. 1886-cı ildə Şuşaya
gələn gürcü tədqiqatçısı Zedgenidze yazırdı ki, burada xalçalar
azərbaycanlı ailələrdə toxunur, “ermənilər xalça toxumağı
onlardan öyrənməlidir”.
Bəzi yazarlar xalının üzərində olan orta xanaların fərqli
rənglərdə yox, eyni rəngdə olduğunu nəzərə almadan onun bir
dama oyunu üçün və ya xalının toxunduğu vaxtdan bir əsr əvvəl
yaşamış Əhəməni şahı Daraya hədiyyə kimi, yaxud şahların
oturduğu taxtın üzərinə salmaq üçün toxunduğunu qeyd etsələr də,
bu fikirləri təsdiq edəcək əsaslı elmi dəlillər gətirə bilməmişlər.
Saqa boylarının mifoloji dünyagörüşünə və bunun saqa tətbiqi
sənətində simvolik təsvirinə uyğun olan bu xalının Saqa elbəyinin
yas törəni üçün Azərbaycanda toxunması fikrini isə əksər ciddi
alimlər dəstəkləyir. Odur ki, Ermitajda “Pazırıq xalısı” adı ilə
saxlanan Azərbaycan xalça sənətinin bu şah əsərini Qarabağ
xalçaçılıq məktəbinin “Saqa-Oğuz xalısı” adlandırmaqla tarixi
gerçəkliyi bərpa etmiş və bununla 2500 il əvvəl bu xalını toxuyan
azərbaycanlının ruhunu da şad etmiş olarıq.
Dostları ilə paylaş: |