______________Milli Kitabxana_____________
217
sahillərində, düşməndən müdafiə üçün əlverişli yerlərdə məskən
salırdılar. Bəzi məskənlərdə hətta güclü müdafiə istehkamları
mövcud idi. Belə məskənlər Fizulidə, Təbriz yaxınlığında və
Urmiya gölü tərəfdə aşkar edilib.
Neolit və eneolit dövrlərində olduğu kimi Kür-Araz mədəni
dövründə də evləri çiy kərpicdən, lakin artıq çaylaq daşlarından
bünövrə üzərində tikirdilər. Naxçıvandakı II Gültəpəni belə
məskən nümunəsi kimi göstərmək olar. Divarlarına ustalıqla mala
çəkilmiş, mehrablı, xüsusi böyük ibadət binaları meydana gəldi.
Belə ibadətgahlar Naxçıvanda Gültəpə, Xaçmazda Sərkərtəpə,
Qazaxda Babadərviş məskənlərində aşkar edilib. Əkinçilik surətlə
inkişaf edirdi. Toxanı xış əvəzlədi. Əkin əraziləri genişləndi, süni
suvarma meydana gəldi. Şumlamada heyvanlardan istifadə etməyə
başladılar. Biçin, üyütmə alətləri təkmilləşir. Yığılma lövhə
oraqlar ilə yanaşı bütöv bürünc oraqlar da meydana gəlir. Taxılı
nəhəng küplərdə və xüsusi çalarlarda saxlayırdılar. Daş həvəng və
dən üyüdənlər meydana gəldi. Maldarlıq da surətlə inkişaf edirdi.
Mal-qaranın sayı, cinslərinin çeşidi artır, atdan geniş istifadə
olunur, yaylaq və qışlaqlardan istifadə ilə əlaqədar mal-qaranın
otlaqlara köçürülməsi yer alır. Birinci ictimai əmək bölgüsü,
əkinçiliyin maldarlıqdan ayrılması baş verir. Əmək məhsuldarlığı
artımı artıq məhsul ehtiyatlarının əmələ gəlməsinə səbəb oldu, bu
da məhsul mübadiləsinə təkan verdi. Maldarlar arasında
təbəqələşmə sürətlənir. Mil düzənliyinin Üçtəpə yüksəkliyində
aşkar edilmiş qəbilə başçısının məzarı buna sübutdur. Məzar
yüksəkliyinin yaşı III minilliyin II yarısı kimi müəyyən edilib. Alt
tunc dövründə sənətlər arasında dulusçuluq, metal emalı və
toxuculuq daha surətlə inkişaf edirdi. Dulusçuluqda parıltılı və
naxışlı qab növləri meydana gəldi. Babadərviş məskəni
qazıntılarında dulusçu sobaları, tökmə qəlibləri aşkar edilib.
Üstünlük təşkil edən bürünc alətlərlə yanaşı daş və sümükdən
düzəldilmiş alətlər də işlənirdi. Qoyunçuluğun inkişafı
toxuculuğun da inkişafını sürətləndirdi. Eneolit dövründən fərqli
olaraq Kür-Araz alt bürünc mədəni dövründə mərhumları
məskənlərdən kənarda dəfn edirdilər. Qəbirlər üzərində təpəliklər
yüksəldirdilər. Meyitləri yandırma və kollektiv dəfn etmə
______________Milli Kitabxana_____________
218
mərasimləri meydana gəldi. Əkinçilik, maldarlıq və sənətlərin
inkişafı ictimai münasibətləri dəyişdirdi.
İstehsalat daha çox qüvvə və dözüm tələb etməyə başladı.
Xış arxasına kişi keçdi, o sürü otarır, dəmirçilik, dulusçuluq
edirdi. İqtisadiyyatda aparıcı rola kişi sahib oldu. Beləliklə
patriarxat dövrü başladı, kişi ailənin, nəslin başçısı oldu.
E. ə. III minilliyin əvvəlində Azərbaycanda orta tunc dövrü
başladı. Bu dövrdə burada ayrı-ayrı etnos-mədəni birliklər
meydana gəldi. İctimai və mülki bərabərsizlik gücləndi.
Məskənlər daha böyük, qəbilələr arası əlaqələr isə daha sabit oldu.
Naxçıvanda II Gültəpə, Ağdam rayonunda Üzərlik təpə, Göytəpə
və Çinartəpə məskənləri, Naxçıvanda Oğlan qala və Çalağan təpə
qalaları, Borsunlu, Gəncəçay və digər məzar təpəlikləri həmin
dövrün tətbiq edilmiş abidələridir. Artıq 3500 il bundan əvvəl ( e.
ə. II minilliyin ortası) Naxçıvan şəhəri meydana gəlmişdir. O,
qədim Şərqin şəhər-dövlətlərini xatırladır. Hazırda o,
Naxçıvançay və Ceyrançay arasındakı ərazidə yerləşən II Kültəpə
kimi məlumdur. O, 10 ha ərazini tutur. Azərbaycanın ilk şəhər-
dövlətlərindən birinin mərkəzi olub. Üzərliktəpə, Oğlanqala və
Qarakəpəktəpə kimi məskənlərdə güclü müdafiə istehkamları
aşkar edilmişdir. Onlar nəhəng daş bloklarından tikilib. Bu
məskənlərdəki bəzi binalar bir neçə otaqdan ibarətdir. Ehtimal ki,
bu evlər kübar ailələrə məxsus olub. Orta tunc dövründə bağçılıq,
bostançılıq, üzümçülük və şərabçılıq meydana gəldi. Süni
suvarma qurğuları yaradıldı, əmək alətləri təkmilləşdirildi, xırman
lövhələri icad olundu, onlara heyvan qoşurdular. Həmin dövrün
məskənlərində iri gil küplərində arpa, buğda və darı qalıqları
tapılmışdır. Maldarlıqda xırda buynuzlu heyvan üstünlük təşkil
edirdi. Atdan qoşqu və minik məqsədilə geniş istifadə olunurdu.
Yun parçaların istehsalı artırdı. Orta tunc dövründə sənət ayrıca
fəaliyyət növünə çevrildi. Sənətin kənd təsərrüfatından ayrılması
ilə ictimai-icma dövründə ikinci ictimai əmək bölgüsü baş verdi.
II Kültəpə məskəninin qazıntılarında da bütöv sənətkar
məhəllələri və dulusçu sobaları aşkar edilmişdir. Dulusçuluqda
həm oyma, həmdə mineral boyalar çəkmə üsulu ilə müxtəlif
naxışlar bəzədilmiş yüksək bədii üslublu məmulatlar yaradıldı.
______________Milli Kitabxana_____________
219
Metaləritmədə mislə qalayın xəlitəsi olan klassik bürünc meydana
gəldi. Dəmirçilər tökmə, döymə, qaynaq, basmaqəlib və s.
üsullara yiyələndilər. Qızıl və gümüş məmulatlar meydana gəldi.
Metaldan silah, alət, məişət əşyaları istehsal edirdilər. Böyük
məharətlə işlənmiş külli miqdarda tayı olmayan bürünc
məmulatlar tapılmışdır. Qazıntılar zamanı iplikbənd, iynə, cida
kimi toxuculuğa aid çoxlu əmək alətləri aşkar edilib. Gürz, dən
üyüdən, həvəng və bu kimi daşdan düzəldilmiş bəzi əşyalar da
qorunub saxlanırdı. Ovçuluq və balıqçılıq təsərrüfat fəaliyyətinin
yardımçı sahəsi kimi qalırdı. Qəbilə başçıları və nəsil
ağsaqqallarının hökmranlığı sürətlə güclənirdi. Qəbilə ittifaqları
meydana gəldi. Məzarlar güclü təbəqələşmənin mövcudluğuna
dəlalət edir. Başçıların məzar təpəliklərindəki dəfn əşyaları zəngin
və çeşidlidir. Mərhumların üzərinə çox vaxt qırmızı oxra boyası
səpələyirdilər, yandırma mərasimi də geniş vüsət almışdı. Dində
şamançılıq və ovsun geniş yayılmışdı. Qobustan, Gəmiqaya və
İstisu abidələrinin bir çox rəsmləri buna dəlalət edir. İbtidai
incəsənət əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etmişdi. Məmulat zəngin
surətdə heyvan, insan təsvirləri ilə, bitkivari və həndəsi naxışla
bəzədilirdi.
II minilliyin II yarısından başlayaraq Azərbaycanda ibtidai
icma quruluşunun inkişafında son mərhələ başlandı. Onu iki
hissəyə - e. ə. XIV-XII əsrlər üst tunc və e. ə. XI –VIII əsrlər alt
dəmir dövrlərinə ayırırlar. Dəmirin tətbiqi cəmiyyətdə kənd
təsərrüfatının sürətli inkişafı, mübadilənin genişlənməsi, qonşu
ölkələrlə əlaqələrin möhkəmlənməsi, qəbilə icmasının süqutu,
sinfi cəmiyyətə keçid kimi bir çox dəyişikliklərə gətirib çıxardı.
Artıq eneolit dövründə Şərqin bir çox ölkələrində (Misir, Çayarası
ərazi) sinfi cəmiyyətin yarandığı məlumdur. Qarabağ, Naxçıvan,
Gəncə-Qazax və Şəki-Zaqatala bölgələrində üst bürünc və alt
dəmir dövrlərinə aid olan külli miqdarda təpəlik və digər (daş
yeşiklər, torpaq qəbirlər) tipli məzarlar aşkar edilib. Burada çoxlu
silah, kənd təsərrüfatı alətləri, sənətkar alətləri, zinət əşyaları və s.
tapılıb. Həmin dövrün məskənləri də geniş ərazilərdə yerləşirdi.
Təsərrüfatda yarımköçəri maldarlıq ön plana çıxır. Maldarlar
dağlara qalxır, burada məskən salır və nəhəng qurğular tikirdilər.
Dostları ilə paylaş: |